سفارت و نیابت خاصه
در دوران غیبت کبری، تشرفات ممکن و واقع است؛ ولی اثبات آن، نیاز به دلیل دارد. چون ملاقات، امر سهل و راحتی نیست به گونه‌ای که هر کس بتواند مدعی آن شود.
اشاره
یکی از مباحثی که دانستن آن بسیار پس از غیبت صغری و آغاز غیبت کبرا ضروری و لازم است، بحث نیابت خاصه است و این که حضرت تا زمان ظهور، نایب خاصی نخواهد داشت و بالطبع جلوی…
در دوران غیبت کبری، تشرفات ممکن و واقع است؛ ولی اثبات آن، نیاز به دلیل دارد. چون ملاقات، امر سهل و راحتی نیست به گونه‌ای که هر کس بتواند مدعی آن شود.
اشاره
یکی از مباحثی که دانستن آن بسیار پس از غیبت صغری و آغاز غیبت کبرا ضروری و لازم است، بحث نیابت خاصه است و این که حضرت تا زمان ظهور، نایب خاصی نخواهد داشت و بالطبع جلوی بسیاری ادعاهای رؤیت و مشاهدات و دعوی سفارت و نیابت خاصه گرفته می شود و در این راستا، باید توقیعی که هر گونه رؤیت را نفی می کند، بررسی سندی و دلالی شود.
در بحث حدیث شناسی موضوعی را مطرح کرده و درباره آن، در چند محور به بحث و بررسی می پردازیم:
محور نخست: ابتدا روایات مثبت و نافی را می آوریم، سپس به بررسی سندی آن روایات -البته در صورت نیاز منبع آن روایت را بررسی می کنیم- می پردازیم. اگر در سند یک راوی مشکل داشته باشد، برای ما کافی است و روایت، گاهی بدین سبب، از درجه اعتبار ساقط می شود.
محور دوم (شهرت روایی): مطلب دیگر که در اعتبار روایت اثر دارد، این است که آیا حدیث را دیگران نقل کرده اند یا نه (به اصطلاح، شهرت روایتی دارد یا نه). نقل دیگران تا زمان فعلی، هرچه بیشتر باشد، دلیل اعتبار بخشیدن آنها به روایت و عدم نقل، دلیل اعراض آنها از روایت است.
محور سوم (فقه الحدیث): در این مرحله به معنا و فقه الحدیث می پردازیم، و سخنان بزرگانی مانند مرحوم صدوق، مجلسیین، فیض کاشانی و... خلاصه، سخنانی که در روایات، از زمان شیخ صدوق تا امروز داشته اند را می آوریم.
برای این که جوابگوی شبهات وارده از گوشه و کنار بلاد اسلامی و... باشیم، باید در مباحث حدیث شناسی، به اطلاع و دست پر، وارد میدان شویم.
محور اول
مرحوم طبرسی می فرماید:
اما الابواب المرضیون فاولهم الشیخ الموثوق به ابوعمرو عثمان بن سعید نصَّبه اولاً ابوالحسن علی بن محمد العسکری ثم ابنه ابومحمد الحسن فتولی القیام بامورهما حال حیاتهما ثم بعد ذلک قام بأمر صاحب الزمان ( و کان توقیعاته و جواب المسائل تخرج علی یدیه فلما مضی لسبیله قام ابنه ابوجعفر (محمد) بن عثمان مقامه و ناب منابه فی جمیع ذلک فلما مضی هو قام بذلک ابوالقاسم (حسین بن روح)، من بنی نوبخت فلما مضی هو قام مقامه ابوالحسن (علی) بن محمدالسمری.
مرحوم طبرسی سپس می فرماید:
لم یقم احد منهم بذلک الا بنص علیه من قبل صاحب الامر ( و نصب صاحبه الذی تقدم علیه و لم تقبل الشیعه قولهم الابعد ظهور آیه معجزه تظهر علی ید کل واحد منهم من قبل صاحب الأمر تدل علی صدق مقالتهم و صحه بابیتهم فلما حان سفر ابی الحسن السمری من الدنیا و قرب اجله قیل له: الی من توصی؟ فأخرج الیهم توقیعاُ نسخته:
بسم الله الرحمن الرحیم یا علی بن محمد السمری اعظم الله اجر اخوانک فیک فانک میتٌ مابینک و بین سته ایام. فاجمع امرک و لاتوص الی احد فیقوم مقامک بعد وفاتک فقد وقعت الغیبه التامه فلاظهور الا بعد اذن الله تعالی ذکره و ذلک بعد طول الامد و قسوه القلوب و امتلاء الارض جوراً و سیأتی الی شیعتی من یدعی المشاهده ألا فمن ادعی المشاهده، قبل خروج السفیانی و الصیحه، فهو کذاب مفترٍ و لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم؛۱
ترجمه: سفرایی که مورد تأیید و رضایت، اولین آنها شیخ ثقه، ابوعمرو عثمان بن سعید است. این شخص را ابتدا امام هادی(ع) و سپس امام عسکری(ع) به نیابت تعیین کردند و عهده دار کارها و امور آن دو بزرگوار بود. پس از رحلت آنان، عهده دار امور حضرت صاحب الزمان( شد و توقیعات و پاسخ های حضرت به پرسش های مردم، به وسیله او به آنان می رسید.
پس از رحلت این سفیر، فرزندش، محمد بن عثمان جانشین او شد و تمام کارهای وی را بر عهده گرفت و پس از درگذشت او، ابوالقاسم حسین بن روح مسؤولیت را عهده دار شد. پس از مرگ او نیز، این مقام به علی بن محمد سمری سپرده شد.
هیچ یک از این چهار نفر، بدون نص و تعیین حضرت صاحب الامر( و تعیین نماینده قبلی انجام نمی گرفت؛ بلکه شیعیان سفارت او را نمی پذیرفتند؛ مگر این که معجزه و کرامتی به اشاره حضرت بر دست ایشان ظاهر شود که دلیل بر صدق گفتار و ادعایشان باشد.
پس چون اجل سفیر چهارم فرا رسید، به وی گفتند: "به چه کسی وصیت خواهی کرد؟ ] سفیر پنجم کیست؟[" او فوراً نامه ای نشان داد که در آن، چنین نوشته بود:
ای علی بن محمد سمری! خداوند اجر برادران تو را عظیم و بزرگ قرار دهد. بدان که تو پس از شش روز، از دنیا خواهی رفت. پس ]به کارهای خود بپرداز[ و امور خود را جمع کن و پس از خود، کسی را جانشین قرار مده؛ چون به تحقیق، دوران غیبت کبرا فرا رسید و از این پس، ظهوری نیست، مگر آن که خداوند اذن فرماید و آن هم، پس از گذشت مدت طولانی و قساوت دل ها و پر شدن دنیا از ظلم و بی عدالتی است.
به زودی کسانی از شیعیان ما، ادعای مشاهده کنند. بدان هر کس که پیش از خروج سفیانی و شنیده شدن صیحه ]آسمانی[ ادعای مشاهده کند، دروغگو بوده و نسبت ناروا داده است.
شیعیانی که به خدمت نایب چهارم آمده بودند، آن نامه را نسخه برداری کردند و رفتند. پس از شش روز برگشتند و دیدند که او در حالت احتضار است. بعضی از همان مردم، پرسیدند: "چه کسی جانشین تو است؟" و او فرمود: "خدا امری دارد که خود، رساننده آن است" و سپس جان داد.
از مضمون توقیع، این مطلب فهمیده می شود که پس از وی، دیگر سفارت خاصه نیست، بلکه اگر به ظاهر عبارت توقیع، بسنده کنیم مشاهده همراه با ادعا هم نمی تواند درست باشد و مدعی مشاهده، دروغگو است؛ ولی به طور حتم، این معنا مراد نیست و بزرگان و افراد مورد اطمینانی- که احتمال دروغ در آنها راه ندارد- ادعای مشاهده کردند.
بررسی سندی توقیع شریف
سؤال این است که آیا مشاهده ممکن است و کسی را که ادعای رؤیت کند، تصدیق کنیم یا نه؟
طبق ظاهر این حدیث، باید او را تکذیب کرد. برای این که بتوانیم نظر نهایی بدهیم، ابتدا باید سند حدیث را بررسی کنیم؛ چرا که مهم ترین دلیل منکران، همین روایت است، سپس از جهت معنا و دلالت نیز در این روایت به دقت وتأمل بپردازیم.
این حدیث، حدود پانزده مدرک دارد که همگی یا از کتاب کمال الدین است یا به طور مستقیم از ابن بابویه نقل کرده اند (بین نقل از کمال الدین و از ابن بابویه فرق است؛ چرا که اولی، از کتاب صدوق نقل می کند، دومی از خود صدوق و این، خود یک طریق است).
شایان ذکر است در این نقل ها، اختلاف مختصری هست؛ مثلاً در بعضی نسخ، "قد وقعت الغیبه التامه" است و در برخی "قد وقعت الغیبه الثانیه" یا در برخی نقل ها "سیأتی الی شیعتی من یدعی المشاهده" و در بعضی "و سیأتی سبعون" است که خیلی مهم نیست.
در این بخش، متن سند را بیان می کنیم، تا معلوم شود ادعای ارسال و ضعف این حدیث درست است یا نه؟
مرحوم صدوق می فرماید: "حدثنا ابومحمد الحسن بن احمد المکتب، قال: کنت بمدینه السلام (بغداد)..." سپس حدیث و توقیع را نقل می کند. در این سند، صدوق، از ابومحمد و او از نایب چهارم، نقل می کند؛ آیا این مرسل است؟ توقیعاتی دیگر هم که بیان می کند، آیا مرسل است؟۲
مرحوم صدوق در سال ۳۸۱ق درگذشت و در دوران غیبت صغرا و زمان نایب چهارم هم در قید حیات بوده است؛ پس خود صدوق می تواند با یک واسطه از نایب چهارم نقل کند و مشکل ارسال ندارد. بلی، اگر حرفی هست، در خود ابومحمد الحسن بن احمد المکتب است که در کتب رجالی، نامی از وی نیامده؛ نه مدح و نه ذم و به اصطلاح، مهمل است.
قابل توجه که مرحوم صدوق، چند جا از وی نقل حدیث می کند؛ یکی همین توقیع، دیگری دعای معروف "اللهم عرّفنی نفسک"۳ و - طبق نقل جمال الاسبوع۴- دعای دیگری نیز از ابن احمد المکتب نقل می کند؛ ولی این نقل ها، مشکل اهمال (مهمل بودن راوی) را حل نمی کند، چرا که ملاک در مهمل نبودن ذکر راوی، در کتب رجالی است، نه کتب روایی.
نکته در خور اهتمام این است که اگر این مبنا را بپذیریم که مشایخ ثقات، ثقه هستند، ابن احمد المکتب، چون از مشایخ مرحوم صدوق است، ثقه می شود؛ در نتیجه، توقیع و حدیث معتبر، تلقی می شود. اگر گفته شود این مبنا قبول است، اما فقط درباره احمد بن ابی نصر بزنطی و صفوان بن ابی عمیر است که اگر از مشایخ خود نقل حدیث کنند، دال بر وثاقت آنها است.
مبنای دیگر بر وثاقت مشایخ، اکثار (بسیاری نقل روایت) است، مانند کلینی و غیره در کتب اربعه که بیش از دو هزار بار از سهل بن زیاد نقل حدیث می کنند. این اکثار، این مطلب را می فهماند که سهل بن زیاد، ضعیف نیست. خلاصه حتی اگر مبناهای اخیر را بپذیریم، باز هم شامل این حدیث نمی شود.
اشکال: با مراسیل صدوق، معامله مسانید کرده اند.
جواب آن معلوم است که اولاً این حدیث، مرسل نیست. ثانیاً این حرف را درباره کتاب من لایحضره الفقیه گفته اند، در حالی که این روایت، در کمال الدین است.
راه حل مشکل این است که بگوییم مرحوم صدوق امر به این اهمیت را بدون هیچ تعلیقه و حاشیه ای می آورد و این، حاکی از اعتماد او بر راوی یا صحت متن روایت است. هرچند این مطلب را نمی توان به همه جا و همه موارد تعمیم داد، در این مورد، اطمینان داریم. به هرحال از این طریق می شود به صحت راوی یا روایت پی برد. البته شهرت هم، مؤید صحت این روایت است.
محور دوم: شهرت روایی
در این مرحله، این موضوع را روشن می کنیم که آیا منابع و کتاب هایی که این توقیع را نقل کرده اند، زیاد است یا اندک که نتیجه آن، در استحکام و عدم استحکام روایت مؤثر است.
منابع و مدارک حدیث - به ترتیب زمانی- عبارتند از:
مدرک اول: کمال الدین مرحوم صدوق، ج۲، باب ۴۵، ح۴۴، ص۵۱۶؛ البته مرحوم صدوق، خودش به این توقیع، طریق دارد و می گوید: "حدثنا ابومحمد الحسن ابن احمد المکتب قال: کنت: بمدینه السلام فی سنه التی توفی فیها علی بن محمد السمری فحضرته قبل وفاته بایام..."؛ یعنی ابومحمد حسن بن احمد المکتب برای شیخ صدوق، نقل می کند در سالی که سفیر چهارم- علی بن محمد سمری- وفات کرد، در بغداد بودم.
به دیدار او رفتم (در نقل قبلی گفتیم عده ای، هنگام احتضار و قبل از وفاتش، نزد علی بن محمد سمری بودند که از این نقل معلوم می شود، از جمله آن افراد، ابومحمد الحسن است که برای صدوق نقل کرده.) فاخرج الی الناس توقیعاً... و عین همین توقیع را نقل می کند؛ پس اولین مدرک، کمال الدین است که با یک واسطه از سفیر چهارم، نقل می کند.
حال اگر بخواهیم بیشتر دقت علمی بکنیم، باید این واسطه مقدار اعتبار او را بشناسیم. اگر بر فرض نتوانیم توثیقی برای این شخص پیدا کنیم، از این که شخصیتی مهم، مانند مرحوم صدوق، مطلبی با این اهمیت را از هر کس نقل نمی کند، کشف إنی می کنیم این شخص نیز معتبر و مورد اعتماد است.
مدرک دوم: غیبه طوسی، ص۳۹۵، ح۳۶۵؛ این حدیث را از ابن بابویه نقل می کند و می فرماید: "اخبرنا جماعه"؛ پس نقل این توقیع از یک طریق نیست، بلکه از طرقی مختلف آن را نقل می کند؛ از جمله این جماعت افرادی مانند شیخ مفید است.
مدرک سوم: احتجاج ابومنصور طبرسی، ج۲، ص۴۷۸٫ ظاهراً روایت را به صورت مرسل می آورد؛ اما در مقدمه می گوید: "سند روایات را نیاورده ام یا به سبب شهرت، یا مطابقت با عقول و یا مجمع علیه است."
مدرک چهارم: تاج الموالید، مرحوم طبرسی، ص۱۴۴؛
مدرک پنجم: اعلام الوری، مرحوم طبرسی صاحب مجمع البیان، ص۴۱۷، باب سوم، فصل ۱؛
مدرک ششم: خرائج و جرائح، مرحوم قطب راوندی. ج۳، ص۱۱۲۶، باب۳۰، ح۴۶؛
مدرک هفتم: الثاقب فی المناقب، علی بن ابی حمزه طوسی، باب معجزات ائمه که بیشتر به صورت مرسل نقل می کند
مدرک هشتم: کشف الغمه، مرحوم اربلی، ج۳، ص۳۲۰؛
مدرک نهم: صراط المستقیم، مرحوم بیاضی، ج۲، ص۲۳۶؛
مدرک دهم: منتخب انوار المضیئه، مرحوم نیلی، ص۱۳۰؛
مدرک یازدهم: اثباه الهداه، مرحوم حر عاملی، صاحب وسائل الشیعه، ج۳، ص۶۹۳؛
مدرک دوازدهم: بحارالانوار، مرحوم مجلسی، ج۵۱، ص۳۶۱و ج۵۲، ص۱۵۱؛
مدرک سیزدهم: معادن الحکمه، مرحوم فیض، ج۲، ص۲۸۸؛
مدرک چهاردهم: (از معاصرین) منتخب الاثر، آیه ا... صافی، ص۳۹۹؛
مدرک پانزدهم: معجم الاحادیث الامام المهدی، تألیف اینجانب به همراه جمعی از فضلای حوزه علمیه قم، ح۴، ص۳۱۸٫
از این نقل ها استفاده می شود که به این حدیث توجه و اعتناء شده است. هرچند منظور ما، شهرت اصطلاحی نیست، این تکرر نقل در کتاب های بزرگان مذهب از قدما و متأخران و معاصران، بدون هر گونه اشاره به ضعف و رد آن را می توان یکی از شواهد - نه دلائل- اعتبار قرار داد.
محور سوم: فقه الحدیث
مرحوم محدث نوری کتابی نوشته است بنام جنه المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجه فی غیبه الکبری که پر از حکایات کسانی است که به خدمت حضرت ولی عصر ( مشرف شده اند و این حکایات را با حدیث شریف معارض می داند؛ بنابراین توجیهات و مناقشاتی بیان می کند که در ذیل متعرض آنها می شویم:
توجیه اول
"انه خبر واحد مرسل غیر موجب للعلم و لایعارض تلک الوقایع و القصص التی یحصل القطع من مجموعها بل من بعضها کیف یمکن الاعراض عنها بوجود خبر ضعیف لم یعمل به ناقله."
خلاصه توجیه اول مرحوم نوری، این است که این خبر، مرسل و ضعیف است و توان تعارض با این همه حکایات را ندارد. وانگهی مرحوم صدوق، خودش به این روایت عمل نکرده است.
نقد توجیه اول: چنان که بحث شد، حدیث مرسل نیست.
توجیه دوم
خلاصه توجیه این است که مراد از مشاهده، مشاهده ای است که همراه با ادعای نیابت باشد و قرائن داخلی و خارجی، این معنا را تأیید می کند؛ چون بحث و موضوع مورد اثبات و انکار، اصل مشاهده نیست بلکه ادعای نیابت خاصه و سفارت حضرت مهدی است.
مرحوم مجلسی هم همین توجیه را انتخاب می کند و می فرماید:
و لعله محمول علی من یدعی المشاهده مع النیابه و ایصال الاخبار من جانبه الی الشیعه علی مثال السفراء لئلا ینافی الاخبار التی مضت و سیأتی.۵
مرحوم مجلسی نظر به سند توقیع ندارد و حدیث را توجیه دلالی کرده و می فرماید: ادعای مشاهده همراه ادعای نیابت از طرف امام زمان ( است که با اخبار منافات دارد، نه مشاهده معمولی.
مرحوم ابن قولویه، چنین ادعایی را کفر و ضلالت می داند؛ چنان که فرمود:
بعد از آن که شنیدم ابوبکر بغدادی ادعای رؤیت همراه نیابت کرده، به سرعت پیش او رفتیم و گفتیم: "آیا تو چنین ادعایی کردی؟" گفت: "نه". اما همین که وارد بغداد شدیم، ادعایش را تکرار کرد و با این ادعا، از شیعه جدا و منحرف شد. پس او را لعن کردیم؛ برای این که هر کس پس از سمری ادعای نیابت کند، کافر، گمراه و گمراه کننده است.۶
توجیه سوم
عدم امکان رؤیت حضرت، به زمانی مربوط بوده است که دشمنان حضرت زیاد بوده اند؛ بعضی آنها از خانواده خود حضرت همانند (جعفر کذاب) و بعضی خارج از خاندان آن بزرگوار بودند و دلیل این مدعی، وجود جزیره خضراء است.
نقد توجیه سوم: اولاً خود جزیره خضراء محل کلام است و ما در بحث آینده به آن خواهیم پرداخت. مرحوم مجلسی می فرماید:
وجدت رساله المشتهره بقصه الجزیره الخضراء حسنت ایرادها لاشتمالها علی ذکر من رآه و لما فیه من الغرائب انما افردت لها باباً لأنی لم اظفر به فی الاصول المعتبره و لنذکرها؛۷
یعنی رساله ای یافتم که به "قصه جزیره خضراء" شهرت دارد و دوست داشتم آن را این جا نقل کنم؛ چون - به مناسبت این فصل- درباره کسانی است که حضرت را دیده اند و در برگیرنده غرایب است. و من این قصه را جداگانه نقل کردم؛ چون قصه را در کتاب های معتبر نیافتم.
مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطا ضمن حمله به قصه الجزیره الخضراء می فرماید:
... لم یرالاخبار الداله علی عدم وقوع الرؤیه من احد بعد الغیبه الکبری و لاتتبع کلمات العلماء الداله علی ذلک؛۸
یعنی گویا این شخص، روایاتی را که دلالت بر عدم وقوع دیدار امام، پس از غیبت کبرا را ندیده و گویا کلمات علما را نیز تتبع نکرده است".
لازم است به محضر مرحوم محدث نوری عرض کنیم: جناب عالی که این گونه با روایت شریف (توقیع) دست و پنجه نرم می کنی و سعی در تضعیف آن دارید و این همه توجیه و مناقشه وارد می کنید، چگونه به یک قصه که پایه های آن متزلزل است، استناد می کنید و چگونه به روایتی استدلال می نمایید که به تعبیر خودتان قائل به آن عمل نکرده است.
توجیه چهارم
مشاهده ای که نفی شده، رؤیتی است که همراه شناخت حضرت مهدی ( باشد، یعنی شخص، هنگام ملاقات حضرت حجت بن الحسن ( را بشناسد. این وجه را - که بسیار بعید است- مرحوم محدث نوری آورده و دلیلی هم برای آن ذکر نکرده است.
علامه بحرالعلوم می فرماید:
یشکل أمر هذا التوقیع بوقوعه فی الغیبه الکبری مع جهاله المبلغ - واسطه- و دعواه المشاهده المنافیه لما بعد غیبه الصغری؛
یعنی اشکال شد که این توقیع، در زمان غیبت کبرا بوده، واسطه هم معلوم نیست و ادعای مشاهده هم که طبق توقیع شریف، پذیرفتنی نیست.
مرحوم علامه مجلسی می فرماید: ۱٫ ممکن است شیخ مفید، به وسیله قرائن، علم به صدور توقیع، از ناحیه مقدسه پیدا کرده باشد. ۲٫ خود این توقیع، مشتمل بر غیب گویی است که احدی جز خداوند و اولیایش نمی توانند از آن مطلع شوند. ۳٫ مشاهده ای که نفی شده، مشاهده ای است که امام را ببیند و در زمان رؤیت، علم داشته باشد او حجت خداست. ما هم چنین ادعایی از شیخ مفید نشنیده و سراغ نداریم.
توجیه پنجم
آنچه نفی شده ملاقات عمومی است؛ اما ملاقات خصوصی ممکن است.
مرحوم علامه بحرالعلوم می فرماید:
ما این را قبول نداریم که خواص نمی توانند امام را رؤیت کنند. هرچند ظاهر نصوص می گوید هیچ کس نمی تواند امام را ببیند، ما از ظاهر، دست می کشیم؛ بدلیل واقعیت های خارجی که ملاقات خصوصی برای عده ای از خواص را ممتنع نمی داند و چند روایت هست که می فرماید ملاقات برای برخی خواص ممکن است.
مرحوم محدث نوری می فرماید: "شاید مراد وی از برخی آثار، همان قضایایی است که در بحار ذکر شده یا همان روایاتی است که در کافی، غیبه نعمانی و غیبه طوسی آمده است که امام، همیشه سی نفر محافظ دارد که طبیعتاً، امام را می بینند".
مرحوم طوسی می فرماید: "لایجب القطع علی استتاره عن جمیع اولیائه".۹
یعنی یقین به این که امام (، از همه اولیایش مخفی است، واجب نیست.
شواهد مرحوم نوری
شواهد و مستندات مرحوم محدث نوری برای تقویت توجیه پنجم:
متن روایت: علی بن مهزیار به حضرت حجت بن الحسن( عرض می کند: "من می خواهم آقایی را که پنهان است، ببینم". امام ( می فرماید: "او پنهان نیست؛ بلکه عمل شما باعث شده او را نبینید".
نقد: چون مستند مرحوم نوری مخدوش و مرسل است، نمی توان به آن اعتماد کرد.
مرحوم نوری، از این روایت نتیجه می گیرد امام ( برای خواص قابل مشاهده است، و برای تأیید این مدعا، یک سری روایات را به عنوان شاهد ذکر می کند که در ذیل، آنها را می آوریم.
شاهد اول
محمد بن یحیی عن محمد بن الحسن عن ابن محبوب عن اسحاق بن عمار قال ابوعبدالله: "للقائم غیبتان احدهما قصیره و الاخری طویله، الغیبه الاولی لایعلم بمکانه فیها الاخاصه شیعته و الأخری لایعلم بمکانه فیها الاخاصه موالیه".۱۰
نقد روایت: روایت، از جهت اسحاق بن عمار دارای اشکال است؛ چرا که موارد زیادی نقل حدیث شاذ و نادر دارد.۱۱
مرحوم مجلسی می فرماید: "اسحاق بن عمار موثق است۱۲ و مراد از "موالیه"، یا خدمتکاران و اهل و اولاد حضرت هستند یا آن سی نفر که بدانها اشاره شده. برخی خواص شیعه، در غیبت صغرا بر این مطلب مطلع بودند و بعد مرحوم مجلسی، اسم سفرا را می آورد و همان توقیع نایب چهارم را بیان می کند. گویی با این بیان، تلقی به قبول کرده است.
شاهد دوم
عده من اصحابنا، عن احمد بن محمد، عن الحسن بن علی الوشاء، عن علی بن ابی حمزه، عن ابی بصیر عن ابی عبدالله قال: "لابد لصاحب هذا الامر من غیبه و لابد له فی غیبه من عزله و نعم المنزل طیبه و ما بثلاثین من وحشه".۱۳
نقد روایت: مرحوم مجلسی می فرماید:
ضعیف است یا موثق، در سند این روایت، شک و تردید دارم" و گویی نظر به ضعف علی بن ابی حمزه بطائنی دارد سپس می گوید: "عزله یعنی مفارقت و جدایی از خلق؛ طیبه اسم مدینه الرسول است که دلالت دارد بر این که حضرت در مدینه و اطراف مدینه سکونت دارد. عده ای گفته اند که مراد از طیبه، شهر مدینه نیست؛ بلکه اسم مکانی است که حضرت ولی عصر ( آن جا زندگی می کند که البته این حرف درستی نیست و رجماً بالغیب گفته شده است.
مرحوم مجلسی، در تبیین روایت، ذیل عبارت "ما بثلاثین من وحشه" می نویسد:
یعنی امام، تنها نیست بلکه سی نفر پیرامون او را گرفته و در خدمت او هستند". احتمال دیگر می دهد و می گوید:'ما بثلاثین من وحشه'یعنی امام از نظر چهره ظاهری، در سی سالگی هستند و انسان در این وضعیت از تنهایی وحشت ندارد". بعد می فرماید: "البته درستی این وجه، خیلی بعید است.۱۴
بنابراین اگر توجیه اول را بپذیریم، رأی و نظر مرحوم محدث نوری تأیید و تقویت می شود.
مرحوم مجلسی می فرماید: "شارحان احادیث تصریح کرده اند که آن سی نفر، در طول هر قرن عوض می شوند و افراد دیگر، جای آنها می آیند؛ چرا که طول عمر فقط برای وجود نازنین حضرت ولی عصر ( اراده شده است"؛۱۵ پس در هر عصر، سی نفر با امام ( هستند.
با این تفصیلات، این روایت، ناقض توقیع شریف نمی شود و نفی رؤیت و مشاهده را خدشه دار نمی کنید.
شاهد سوم
اخبرنا احمد بن محمد بن سعید بن عقده، حدثنا القاسم بن محمد ابن الحسن، حدثنا عبیس بن هشام، عن عبدالله بن جبله، عن ابراهیم بن المشیر، عن المفضل بن عمر، عن ابی عبدالله، قال: "ان لصاحب هذا الامر غیبتین احدهما تطول حتی یقول بعضهم مات و بعضهم یقول قتل و بعضهم یقول ذهب، فلایبقی من اصحابه الا نفر یسیر، لایطّلع علی موضعه احد من ولیّ و لاغیره الاالمولی الذی یلی امره"؛۱۶
یعنی صاحب الامر دو غیبت دارد که یکی از آن دو آن قدر به طول می انجامد که بعضی می گویند او مرده است و بعضی می گویند کشته شده و برخی می گویند رفته است؛ پس، از یاران او جز اندکی نمی ماند و احدی از جای او خبر ندارد، مگر آن که خدمتکار و پیشکار حضرت است.
نقد روایت: یک منبا این است که هر راوی که در تفسیر قمی آمده و ابراهیم قمی از او نقل حدیث کرده، ثقه است. این مبنا مورد قبول مرحوم آیت الله خوئی هم هست؛ پس روایت از جهت ابراهیم بن مستنیر اشکالی ندارد.
در سلسله روایت، قاسم بن محمد است که مهمل است۱۷ در نتیجه روایت ضعیف می باشد. از جهت متن هم این روایت نمی تواند با توقیع نفی مشاهده تعارض کند؛ زیرا این روایت، فقط رؤیت و مشاهده را برای خادم امام ثابت می داند که در این صورت هم از جهت دلالی، نافی توقیع شریف نیست.
مرحوم محدث نوری برای توجیه پنجم و تأیید آن، آراء و اقوال برخی علما و بزرگان را می آورد که ما هم متعرض آنها می شویم.
مرحوم سید مرتضی می فرماید:
انّا غیر قاطعین علی انّ الامام لایصل الیه احد و لایلقاه بشر، فهذا امر غیر معلوم و لاسبیل الی القطع علیه؛۱۸
یعنی ما یقین نداریم کسی نمی تواند به امام برسد و امام را ملاقات کند؛ پس این امری است نامعلوم و راهی برای یقین به این مطلب نیست.
مرحوم سید مرتضی می افزاید: "این که بعضی امام ( را ملاقات کنند، امر ناممکن و محالی نیست".۱۹
مرحوم سید بن طاووس خطاب به فرزندش می فرماید:
و الطریق مفتوح الی إمامک لمن یرید الله جل شأنه عنایته به و تمام احسانه الیه؛۲۰
یعنی هر کس را که خدا بخواهد و لطف و عنایتش شامل حال او شود، ملاقات امام و راه وصال را برایش هموار می کند. مرحوم سید بن طاووس می افزاید:
اگر حضرت، اکنون برای همه ظاهر نباشد، هیچ امتناعی ندارد که بعضی از شیعیان با او ملاقات داشته و از فعل و بیانات حضرت اطلاع داشته باشند.۲۱
مرحوم شیخ طوسی می فرماید:
اگر دشمنان مانع ظهور حضرت شدند، هرگز نتوانستند مانع ملاقات حضرت با اولیایش شوند.۲۲
مرحوم آخوند خراسانی می فرماید: "احتمال دارد بعضی از "اوحدی" اولیایش به خدمت حضرت مشرف شوند".۲۳
مرحوم نائینی می فرماید:
اجماع دخولی در زمان غیبت، عادتاً ممکن نیست؛ اما اتفاق می افتد برای اوحدی، مشرف به خدمت حضرت و اخذ حکم از ایشان بشنوند.۲۴
مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی می فرماید:
بطور کلی، برای تشرف، راهی که همه به آن برسند، نمی توان ارائه داد؛ مگر عده ای معدود، به این فیض عظیم، به گونه ای که حضرت را بشناسد، نائل شود. مع ذلک با عمل به تکالیف شرعیه و جلب رضایت و خشنودی حضرت و برخی از اعمال، مانند چله شاید بشود به تشرف رسید.۲۵
نتیجه: از مجموع مطالب ذکر شده روشن شد اصل ملاقات و ارتباط، محال عقلی نیست؛ اما مشکل، اثبات ادعای رؤیت و ملاقات حضرت است و در نهایت، توقیع شریف، فقط اصل سفارت و نیابت را رد می کند، نه نص مشاهده و ملاقات را.
توجیه ششم
آنچه بر مردم مخفی است، مکان حضرت است و توقیع، ملاقات با حضرت را نفی نمی کند. برای اثبات این وجه، به روایاتی که در چند صفحه قبل آوردیم، استناد می کند؛ ولی این وجه- ظاهراً- ربطی به توقیع و مفاد آن ندارد.
ممکن است برای تأیید امکان ارتباط و ملاقات با حضرت، نامه های حضرت به شیخ مفید را -که چندین سال پس از شروع غیبت کبرا ارسال شد- شاهد قرار دهند.
مرحوم تستری می فرماید:
ابن بطریق در مقام تزکیه و توثیق شیخ مفید بر می آید و دو طریق ارائه می کند و طریق دوم توثیق شیخ را این می داند که تمام علمای شیعه قبول دارند و پذیرفته اند که صاحب الزمان ( کَتَبَ الیه ثلاث کتب فی کل سنه کتاباً و هذا اوفی مدح و تزکیه.۲۶
اشکال: رسیدن این سه نامه که شیعه و علما، آن را تلقی به قبول کرده اند، با نفی سفارت و نیابت بعد از نایب چهارم منافات دارد، زیرا سؤال این است که آورنده نامه کیست؟ آیا نایب خاص است؟ و این با توقیع منافات دارد. مستشکل آیت الله خوئی است. مرحوم خوئی ابتدا حرف ابن بطریق را می آورد که در کتاب نهج العلوم او آمده است. او توقیعاتی را ذکر کرده که از طرف امام زمان ( برای شیخ مفید آمده که دو نامه را ذکر کرده و می گوید:
"اولها للاخ السدید، الثانی السلام علیکم ایهاالناصر، و الثالث مفقود و لم تصل الینا صورته".
اشکال مرحوم آیت الله خوئی: "نمی توانیم به صدور آنها از امام ( یقین پیدا کنیم". بعد می فرماید: "شیخ مفید در سال ۳۳۰ بدنیا آمد و کسی که نامه را خدمت شیخ رسانده، مجهول است. سلمنا که مرحوم مفید جزم پیدا کرده این نامه از ناحیه مقدسه صادر شده، برای ما چگونه چنین خبری حاصل می شود؟
وانگهی روایت احتجاج از این توقیعات، مرسل است و در نهایت، واسطه بین طبرسی و مفید، مجهول است که در مجموع، پنج اشکال بر قضیه وارد می کند. ریشه این اشکالات، این است که دوران غیبت، دوران انقطاع است، پس چگونه این نامه به دست شیخ مفید، رسیده است؛ در حالی که ادعای نیابت، سفارت و مشاهده، نفی شد".۲۷
در مقابل فرمایش و اشکال مرحوم خوئی، علما و بزرگان اظهار نظر کرده اند؛ یک عده در مقام تأیید حرف آن مرحوم و برخی در رد فرمایش مرحوم خوئی هستند که ما کلمات آنان را بیان می کنیم:
آنهایی که حرف وی را قبول دارند، گفته اند: مرحوم شیخ طوسی، شاگرد شیخ مفید، در کتاب غیبت این توقیع را نقل نکرده و حال آن که شرح مفصل و مبسوطی دارد و آن را تحلیل می کند. اگر این نامه واقعیت داشت، خیلی مناسب بود که این را بیان کند؛ اما هیچ نامی از این جریان به میان نمی آورد؛ نه در کتاب های رجالی و نه در کتاب هایی که درباره امام زمان ( است.
سید مرتضی، که شاگرد شیخ بود هم هیچ اشاره ای به این توقیعات ندارد. مرحوم ابن ادریس در مستطرفات -که کتاب عیون و محاسن مفید را جمع و از او تجلیل کرده- اسمی از این ماجرا به میان نیاورده و کراجکی و ابن داوود هم اسمی از این جریان به میان نمی آورند.
نکته: مرحوم ابن شهر آشوب در کتابش فرموده است: "لَقّبه بالشیخ المفید، صاحب الزمان و قد ذکرت ذلک فی مناقب آل ابی طالب"۲۸ و جالب این است که در مناقب، اشاره ای به این قصه نشده است و اساساً مطالب کتاب فقط درباره یازده امام می باشد و از امام زمان، هیچ مطلبی ندارد.
سؤال: ابن بطریق یا ابن شهر آشوب، این توقیعات را از کجا آورده اند؟ محتمل است اینها از خود طبرسی ذکر کرده باشند که در این صورت هم اشکالات مرحوم خوئی به قوت خود باقی است.
ممکن است در جواب مرحوم آیت الله خوئی بگوییم که مرحوم طبرسی، در مقدمه کتابش نوشته که من بیشتر اسناد و روایات را نیاورده ام به سبب اجماع بر آن روایات یا به این سبب است که موافق عقول است یا بدین علت بوده بین مخالف و موافق، مشهور بوده است که در این صورت، باز هم جواب مرحوم خوئی داده نشده؛ چرا که این نامه، نه اجماعی است و نه ربطی به موافقت عقول دارد و مشهور هم نیست. شاید نظر مرحوم خوئی همین است و ریشه اشکال او این جا است که خود مفید، از سفرا نبوده و سفیران خاصی هم در دوران مفید نداشته ایم.
برخی، جواب مرحوم خوئی را به گونه ای بیان کرده اند که با نفی سفارت خاصه هم منافات نداشته باشد. آنان فرموده اند: آیا کسی ادعا کرده که این توقیعات، از طریق سفرای خاص به دست شیخ رسیده؟ از طرفی می توانیم بین سفرای خاص و بین افراد عادی که برای انجام کاری مأمور می شوند فرق بگذاریم؛ مثلاً در زمان کنونی، یک سفیر در کشوری داریم که وظایف آن معلوم است و بعضی اوقات یک شخص مأمور می شود که پیامی برساند که به او سفیر خاص نمی گویند؛ زیرا بلکه در ابلاغ یک پیام مأمور شده است.
در این قضیه، نه شیخ مفید ادعای نیابت کرده و نه پیام رسان و نه احدی از شیعیان چنین ادعایی (نیابت خاصه) برای شیخ مفید کرده است و این گونه نیست که ارتباط با حضرت به طور کامل قطع باشد؛ بلکه واسطه هایی هستند و گاه گاهی این گونه ملاقات ها و ارتباط ها هست. این گونه ملاقات ها با محتوای توقیع شریف هیچ منافاتی ندارد. چند شاهد برای این مدعا می آوریم.
شاهد اول (داستان مرجع بزرگ مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی): زمانی که سید، زعامت حوزه علمیه قم را داشت، حکومت سفاک شاهنشاهی، شرط معمّم شدن طلبه ها را اجتهاد قرار داد. مرحوم سید ابوالحسن، برای حفظ لباس و جلوگیری از تضعیف روحانیت، به بسیاری اجازه اجتهاد می داد، تا این که عده ای به سبب این کار، به سید اعتراض کردند. فرمودند: "من مأمور هستم". برخی ناراحت شدند. گویا خیال کرده بودند از طرف حکومت مأمور است. سید ابوالحسن مجبور شد اسرار را بگوید. صندوقچه ای آورد و نامه ای از میان آن صندوقچه بیرون کشید که از طرف حضرت حجت ابن الحسن( بود.
شاهد دوم: این جریان نیز از سید ابوالحسن اصفهانی و در ارتباط با شهادت فرزند او مربوط است. او پس از شهادت سیدحسن، در خانه را، به روی مراجعان می بندد و با مردم ملاقات نمی کند حضرت، پیام را به شیخ محمد کوفی -که در عراق، به زهد و تقوا معروف بوده- می دهد و او هم نامه را به سید می رساند. مضمون نامه این بود که در را باز کن و ما خودمان یاری ات می کنیم.
به هر حال، این گونه نیابت ها و واسطه ها هست؛ اما این، نیابت خاصه نیست، نیابت خاصه متعلق به نواب اربعه و منحصر در آنان است؛ بنابراین اصل توقیع را می پذیریم، و معدود ملاقات ها را نیز قبول داریم و این، هیچ منافاتی با توقیع حضرت به سفیر چهارم ندارد. البته بدان معنا نیست که هر کس ادعای تشرف و ملاقات کند، حرف او پذیرفته است؛ چون اثبات آن مشکل است.
خلاصه بحث
این توقیع شریف، از صحت سند و سلامت قوت متن برخوردار است و ظاهراً هیچ موردی برای تضعیف و رد آن نیست. از طرفی، نقل های زیادی دال بر تشرف داریم که نمی توان همه را مردود دانست؛ زیرا تواتر اجمالی و معنوی دارد.
لذا در مقام جمع بین این دو دسته، می گوییم آنچه مورد نفی است، ادعای سفارت و نیابت خاصه است، نه اصل تشرف و ملاقات؛ زیرا در دوران غیبت کبرا تشرفات ممکن و واقع است؛ ولی اثبات آن، نیاز به دلیل دارد. این جا است که می گوییم چون ملاقات، امر سهل و راحتی نیست - به گونه ای که هر کس بتواند مدعی آن شود- بخشی از مدعیان مورد بحث و نظر قرار می گیرند؛ به ویژه اگر ادعای ملاقات اختیاری کنند. آری، تشرفات غیر اختیاری و بدون برنامه قبلی -که معمولاً با عدم شناخت حضرت همراه است- مورد قبول است؛ ولی باز هم مشروط به وثاقت و اعتبار ناقل است.
پی نوشت:
۱ . شیخ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۲۹۷٫
۲ . کمال الدین، ج۲، باب۴۵، ص۵۱۶، ح۴۴٫
۳ .بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۸۷٫
۴ . جمال الاسبوع، ص۵۲۲٫
۵ . بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۵۱٫
۶ . بحارالانوار ، ج۵۳، ص۲۷۷؛ شیخ طوسی، الغیبه، ص۴۱۲٫
۷ . بحارالانوار ، ج۵۲، ص۱۵۹٫
۸ . حق المبین فی تصویب المجتهدین (سنگی)، ص۸۷٫
۹ . شیخ طوسی، الغیبه، ص۹۹٫
۱۰ . اصول کافی، ج۱، ج۱۹، ص۳۴۰٫
۱۱ . قاموس الرجال، ج۱، ص۷۶۹ .
۱۲ . مرآه العقول، ج۴، ص۵۲٫
۱۳ . اصول کافی، ج۱، ص۳۴۰٫
۱۴ . مرآه العقول، ج۴، ص۵۰٫
۱۵ . بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۲۰؛ جنه المأوی، ص۲۲۰٫
۱۶ . غیبه نعمانی، ص۷۱، ج۵؛ غیبه طوسی، ص۶۱، ج۶٫
۱۷ . مستطرفات علم رجال، ص۲۵۷، ج۶٫
۱۸ . بحارالانوار، ج۵۳، ص۲۳۰٫
۱۹ . تنزیه الانبیاء، ص۲۳۴٫
۲۰ . کشف المحجه، ص۱۵۳٫
۲۱ . طرائف، ص۱۸۵٫
۲۲ . تلخیص شافی، ج۴، ص۲۲۱٫
۲۳ . کفایه الاصول، بحث اجماع.
۲۴ . فرائد الکاظمیه.
۲۵ .جلوه های پنهان امام عصر (، مجمع المسائل، ج۳٫
۲۶ . قاموس الرجال، ج۹، ص۵۵۳٫
۲۷ . معجم الرجال، ج۱۷، ص۲۰۹٫
۲۸ . ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۲۶٫
نجمالدین طبسی
ماهنامه انتظار موعود - شماره ۱۸
انتهای متن/
اشاره
یکی از مباحثی که دانستن آن بسیار پس از غیبت صغری و آغاز غیبت کبرا ضروری و لازم است، بحث نیابت خاصه است و این که حضرت تا زمان ظهور، نایب خاصی نخواهد داشت و بالطبع جلوی بسیاری ادعاهای رؤیت و مشاهدات و دعوی سفارت و نیابت خاصه گرفته می شود و در این راستا، باید توقیعی که هر گونه رؤیت را نفی می کند، بررسی سندی و دلالی شود.
در بحث حدیث شناسی موضوعی را مطرح کرده و درباره آن، در چند محور به بحث و بررسی می پردازیم:
محور نخست: ابتدا روایات مثبت و نافی را می آوریم، سپس به بررسی سندی آن روایات -البته در صورت نیاز منبع آن روایت را بررسی می کنیم- می پردازیم. اگر در سند یک راوی مشکل داشته باشد، برای ما کافی است و روایت، گاهی بدین سبب، از درجه اعتبار ساقط می شود.
محور دوم (شهرت روایی): مطلب دیگر که در اعتبار روایت اثر دارد، این است که آیا حدیث را دیگران نقل کرده اند یا نه (به اصطلاح، شهرت روایتی دارد یا نه). نقل دیگران تا زمان فعلی، هرچه بیشتر باشد، دلیل اعتبار بخشیدن آنها به روایت و عدم نقل، دلیل اعراض آنها از روایت است.
محور سوم (فقه الحدیث): در این مرحله به معنا و فقه الحدیث می پردازیم، و سخنان بزرگانی مانند مرحوم صدوق، مجلسیین، فیض کاشانی و... خلاصه، سخنانی که در روایات، از زمان شیخ صدوق تا امروز داشته اند را می آوریم.
برای این که جوابگوی شبهات وارده از گوشه و کنار بلاد اسلامی و... باشیم، باید در مباحث حدیث شناسی، به اطلاع و دست پر، وارد میدان شویم.
محور اول
مرحوم طبرسی می فرماید:
اما الابواب المرضیون فاولهم الشیخ الموثوق به ابوعمرو عثمان بن سعید نصَّبه اولاً ابوالحسن علی بن محمد العسکری ثم ابنه ابومحمد الحسن فتولی القیام بامورهما حال حیاتهما ثم بعد ذلک قام بأمر صاحب الزمان ( و کان توقیعاته و جواب المسائل تخرج علی یدیه فلما مضی لسبیله قام ابنه ابوجعفر (محمد) بن عثمان مقامه و ناب منابه فی جمیع ذلک فلما مضی هو قام بذلک ابوالقاسم (حسین بن روح)، من بنی نوبخت فلما مضی هو قام مقامه ابوالحسن (علی) بن محمدالسمری.
مرحوم طبرسی سپس می فرماید:
لم یقم احد منهم بذلک الا بنص علیه من قبل صاحب الامر ( و نصب صاحبه الذی تقدم علیه و لم تقبل الشیعه قولهم الابعد ظهور آیه معجزه تظهر علی ید کل واحد منهم من قبل صاحب الأمر تدل علی صدق مقالتهم و صحه بابیتهم فلما حان سفر ابی الحسن السمری من الدنیا و قرب اجله قیل له: الی من توصی؟ فأخرج الیهم توقیعاُ نسخته:
بسم الله الرحمن الرحیم یا علی بن محمد السمری اعظم الله اجر اخوانک فیک فانک میتٌ مابینک و بین سته ایام. فاجمع امرک و لاتوص الی احد فیقوم مقامک بعد وفاتک فقد وقعت الغیبه التامه فلاظهور الا بعد اذن الله تعالی ذکره و ذلک بعد طول الامد و قسوه القلوب و امتلاء الارض جوراً و سیأتی الی شیعتی من یدعی المشاهده ألا فمن ادعی المشاهده، قبل خروج السفیانی و الصیحه، فهو کذاب مفترٍ و لاحول و لا قوه الا بالله العلی العظیم؛۱
ترجمه: سفرایی که مورد تأیید و رضایت، اولین آنها شیخ ثقه، ابوعمرو عثمان بن سعید است. این شخص را ابتدا امام هادی(ع) و سپس امام عسکری(ع) به نیابت تعیین کردند و عهده دار کارها و امور آن دو بزرگوار بود. پس از رحلت آنان، عهده دار امور حضرت صاحب الزمان( شد و توقیعات و پاسخ های حضرت به پرسش های مردم، به وسیله او به آنان می رسید.
پس از رحلت این سفیر، فرزندش، محمد بن عثمان جانشین او شد و تمام کارهای وی را بر عهده گرفت و پس از درگذشت او، ابوالقاسم حسین بن روح مسؤولیت را عهده دار شد. پس از مرگ او نیز، این مقام به علی بن محمد سمری سپرده شد.
هیچ یک از این چهار نفر، بدون نص و تعیین حضرت صاحب الامر( و تعیین نماینده قبلی انجام نمی گرفت؛ بلکه شیعیان سفارت او را نمی پذیرفتند؛ مگر این که معجزه و کرامتی به اشاره حضرت بر دست ایشان ظاهر شود که دلیل بر صدق گفتار و ادعایشان باشد.
پس چون اجل سفیر چهارم فرا رسید، به وی گفتند: "به چه کسی وصیت خواهی کرد؟ ] سفیر پنجم کیست؟[" او فوراً نامه ای نشان داد که در آن، چنین نوشته بود:
ای علی بن محمد سمری! خداوند اجر برادران تو را عظیم و بزرگ قرار دهد. بدان که تو پس از شش روز، از دنیا خواهی رفت. پس ]به کارهای خود بپرداز[ و امور خود را جمع کن و پس از خود، کسی را جانشین قرار مده؛ چون به تحقیق، دوران غیبت کبرا فرا رسید و از این پس، ظهوری نیست، مگر آن که خداوند اذن فرماید و آن هم، پس از گذشت مدت طولانی و قساوت دل ها و پر شدن دنیا از ظلم و بی عدالتی است.
به زودی کسانی از شیعیان ما، ادعای مشاهده کنند. بدان هر کس که پیش از خروج سفیانی و شنیده شدن صیحه ]آسمانی[ ادعای مشاهده کند، دروغگو بوده و نسبت ناروا داده است.
شیعیانی که به خدمت نایب چهارم آمده بودند، آن نامه را نسخه برداری کردند و رفتند. پس از شش روز برگشتند و دیدند که او در حالت احتضار است. بعضی از همان مردم، پرسیدند: "چه کسی جانشین تو است؟" و او فرمود: "خدا امری دارد که خود، رساننده آن است" و سپس جان داد.
از مضمون توقیع، این مطلب فهمیده می شود که پس از وی، دیگر سفارت خاصه نیست، بلکه اگر به ظاهر عبارت توقیع، بسنده کنیم مشاهده همراه با ادعا هم نمی تواند درست باشد و مدعی مشاهده، دروغگو است؛ ولی به طور حتم، این معنا مراد نیست و بزرگان و افراد مورد اطمینانی- که احتمال دروغ در آنها راه ندارد- ادعای مشاهده کردند.
بررسی سندی توقیع شریف
سؤال این است که آیا مشاهده ممکن است و کسی را که ادعای رؤیت کند، تصدیق کنیم یا نه؟
طبق ظاهر این حدیث، باید او را تکذیب کرد. برای این که بتوانیم نظر نهایی بدهیم، ابتدا باید سند حدیث را بررسی کنیم؛ چرا که مهم ترین دلیل منکران، همین روایت است، سپس از جهت معنا و دلالت نیز در این روایت به دقت وتأمل بپردازیم.
این حدیث، حدود پانزده مدرک دارد که همگی یا از کتاب کمال الدین است یا به طور مستقیم از ابن بابویه نقل کرده اند (بین نقل از کمال الدین و از ابن بابویه فرق است؛ چرا که اولی، از کتاب صدوق نقل می کند، دومی از خود صدوق و این، خود یک طریق است).
شایان ذکر است در این نقل ها، اختلاف مختصری هست؛ مثلاً در بعضی نسخ، "قد وقعت الغیبه التامه" است و در برخی "قد وقعت الغیبه الثانیه" یا در برخی نقل ها "سیأتی الی شیعتی من یدعی المشاهده" و در بعضی "و سیأتی سبعون" است که خیلی مهم نیست.
در این بخش، متن سند را بیان می کنیم، تا معلوم شود ادعای ارسال و ضعف این حدیث درست است یا نه؟
مرحوم صدوق می فرماید: "حدثنا ابومحمد الحسن بن احمد المکتب، قال: کنت بمدینه السلام (بغداد)..." سپس حدیث و توقیع را نقل می کند. در این سند، صدوق، از ابومحمد و او از نایب چهارم، نقل می کند؛ آیا این مرسل است؟ توقیعاتی دیگر هم که بیان می کند، آیا مرسل است؟۲
مرحوم صدوق در سال ۳۸۱ق درگذشت و در دوران غیبت صغرا و زمان نایب چهارم هم در قید حیات بوده است؛ پس خود صدوق می تواند با یک واسطه از نایب چهارم نقل کند و مشکل ارسال ندارد. بلی، اگر حرفی هست، در خود ابومحمد الحسن بن احمد المکتب است که در کتب رجالی، نامی از وی نیامده؛ نه مدح و نه ذم و به اصطلاح، مهمل است.
قابل توجه که مرحوم صدوق، چند جا از وی نقل حدیث می کند؛ یکی همین توقیع، دیگری دعای معروف "اللهم عرّفنی نفسک"۳ و - طبق نقل جمال الاسبوع۴- دعای دیگری نیز از ابن احمد المکتب نقل می کند؛ ولی این نقل ها، مشکل اهمال (مهمل بودن راوی) را حل نمی کند، چرا که ملاک در مهمل نبودن ذکر راوی، در کتب رجالی است، نه کتب روایی.
نکته در خور اهتمام این است که اگر این مبنا را بپذیریم که مشایخ ثقات، ثقه هستند، ابن احمد المکتب، چون از مشایخ مرحوم صدوق است، ثقه می شود؛ در نتیجه، توقیع و حدیث معتبر، تلقی می شود. اگر گفته شود این مبنا قبول است، اما فقط درباره احمد بن ابی نصر بزنطی و صفوان بن ابی عمیر است که اگر از مشایخ خود نقل حدیث کنند، دال بر وثاقت آنها است.
مبنای دیگر بر وثاقت مشایخ، اکثار (بسیاری نقل روایت) است، مانند کلینی و غیره در کتب اربعه که بیش از دو هزار بار از سهل بن زیاد نقل حدیث می کنند. این اکثار، این مطلب را می فهماند که سهل بن زیاد، ضعیف نیست. خلاصه حتی اگر مبناهای اخیر را بپذیریم، باز هم شامل این حدیث نمی شود.
اشکال: با مراسیل صدوق، معامله مسانید کرده اند.
جواب آن معلوم است که اولاً این حدیث، مرسل نیست. ثانیاً این حرف را درباره کتاب من لایحضره الفقیه گفته اند، در حالی که این روایت، در کمال الدین است.
راه حل مشکل این است که بگوییم مرحوم صدوق امر به این اهمیت را بدون هیچ تعلیقه و حاشیه ای می آورد و این، حاکی از اعتماد او بر راوی یا صحت متن روایت است. هرچند این مطلب را نمی توان به همه جا و همه موارد تعمیم داد، در این مورد، اطمینان داریم. به هرحال از این طریق می شود به صحت راوی یا روایت پی برد. البته شهرت هم، مؤید صحت این روایت است.
محور دوم: شهرت روایی
در این مرحله، این موضوع را روشن می کنیم که آیا منابع و کتاب هایی که این توقیع را نقل کرده اند، زیاد است یا اندک که نتیجه آن، در استحکام و عدم استحکام روایت مؤثر است.
منابع و مدارک حدیث - به ترتیب زمانی- عبارتند از:
مدرک اول: کمال الدین مرحوم صدوق، ج۲، باب ۴۵، ح۴۴، ص۵۱۶؛ البته مرحوم صدوق، خودش به این توقیع، طریق دارد و می گوید: "حدثنا ابومحمد الحسن ابن احمد المکتب قال: کنت: بمدینه السلام فی سنه التی توفی فیها علی بن محمد السمری فحضرته قبل وفاته بایام..."؛ یعنی ابومحمد حسن بن احمد المکتب برای شیخ صدوق، نقل می کند در سالی که سفیر چهارم- علی بن محمد سمری- وفات کرد، در بغداد بودم.
به دیدار او رفتم (در نقل قبلی گفتیم عده ای، هنگام احتضار و قبل از وفاتش، نزد علی بن محمد سمری بودند که از این نقل معلوم می شود، از جمله آن افراد، ابومحمد الحسن است که برای صدوق نقل کرده.) فاخرج الی الناس توقیعاً... و عین همین توقیع را نقل می کند؛ پس اولین مدرک، کمال الدین است که با یک واسطه از سفیر چهارم، نقل می کند.
حال اگر بخواهیم بیشتر دقت علمی بکنیم، باید این واسطه مقدار اعتبار او را بشناسیم. اگر بر فرض نتوانیم توثیقی برای این شخص پیدا کنیم، از این که شخصیتی مهم، مانند مرحوم صدوق، مطلبی با این اهمیت را از هر کس نقل نمی کند، کشف إنی می کنیم این شخص نیز معتبر و مورد اعتماد است.
مدرک دوم: غیبه طوسی، ص۳۹۵، ح۳۶۵؛ این حدیث را از ابن بابویه نقل می کند و می فرماید: "اخبرنا جماعه"؛ پس نقل این توقیع از یک طریق نیست، بلکه از طرقی مختلف آن را نقل می کند؛ از جمله این جماعت افرادی مانند شیخ مفید است.
مدرک سوم: احتجاج ابومنصور طبرسی، ج۲، ص۴۷۸٫ ظاهراً روایت را به صورت مرسل می آورد؛ اما در مقدمه می گوید: "سند روایات را نیاورده ام یا به سبب شهرت، یا مطابقت با عقول و یا مجمع علیه است."
مدرک چهارم: تاج الموالید، مرحوم طبرسی، ص۱۴۴؛
مدرک پنجم: اعلام الوری، مرحوم طبرسی صاحب مجمع البیان، ص۴۱۷، باب سوم، فصل ۱؛
مدرک ششم: خرائج و جرائح، مرحوم قطب راوندی. ج۳، ص۱۱۲۶، باب۳۰، ح۴۶؛
مدرک هفتم: الثاقب فی المناقب، علی بن ابی حمزه طوسی، باب معجزات ائمه که بیشتر به صورت مرسل نقل می کند
مدرک هشتم: کشف الغمه، مرحوم اربلی، ج۳، ص۳۲۰؛
مدرک نهم: صراط المستقیم، مرحوم بیاضی، ج۲، ص۲۳۶؛
مدرک دهم: منتخب انوار المضیئه، مرحوم نیلی، ص۱۳۰؛
مدرک یازدهم: اثباه الهداه، مرحوم حر عاملی، صاحب وسائل الشیعه، ج۳، ص۶۹۳؛
مدرک دوازدهم: بحارالانوار، مرحوم مجلسی، ج۵۱، ص۳۶۱و ج۵۲، ص۱۵۱؛
مدرک سیزدهم: معادن الحکمه، مرحوم فیض، ج۲، ص۲۸۸؛
مدرک چهاردهم: (از معاصرین) منتخب الاثر، آیه ا... صافی، ص۳۹۹؛
مدرک پانزدهم: معجم الاحادیث الامام المهدی، تألیف اینجانب به همراه جمعی از فضلای حوزه علمیه قم، ح۴، ص۳۱۸٫
از این نقل ها استفاده می شود که به این حدیث توجه و اعتناء شده است. هرچند منظور ما، شهرت اصطلاحی نیست، این تکرر نقل در کتاب های بزرگان مذهب از قدما و متأخران و معاصران، بدون هر گونه اشاره به ضعف و رد آن را می توان یکی از شواهد - نه دلائل- اعتبار قرار داد.
محور سوم: فقه الحدیث
مرحوم محدث نوری کتابی نوشته است بنام جنه المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجه فی غیبه الکبری که پر از حکایات کسانی است که به خدمت حضرت ولی عصر ( مشرف شده اند و این حکایات را با حدیث شریف معارض می داند؛ بنابراین توجیهات و مناقشاتی بیان می کند که در ذیل متعرض آنها می شویم:
توجیه اول
"انه خبر واحد مرسل غیر موجب للعلم و لایعارض تلک الوقایع و القصص التی یحصل القطع من مجموعها بل من بعضها کیف یمکن الاعراض عنها بوجود خبر ضعیف لم یعمل به ناقله."
خلاصه توجیه اول مرحوم نوری، این است که این خبر، مرسل و ضعیف است و توان تعارض با این همه حکایات را ندارد. وانگهی مرحوم صدوق، خودش به این روایت عمل نکرده است.
نقد توجیه اول: چنان که بحث شد، حدیث مرسل نیست.
توجیه دوم
خلاصه توجیه این است که مراد از مشاهده، مشاهده ای است که همراه با ادعای نیابت باشد و قرائن داخلی و خارجی، این معنا را تأیید می کند؛ چون بحث و موضوع مورد اثبات و انکار، اصل مشاهده نیست بلکه ادعای نیابت خاصه و سفارت حضرت مهدی است.
مرحوم مجلسی هم همین توجیه را انتخاب می کند و می فرماید:
و لعله محمول علی من یدعی المشاهده مع النیابه و ایصال الاخبار من جانبه الی الشیعه علی مثال السفراء لئلا ینافی الاخبار التی مضت و سیأتی.۵
مرحوم مجلسی نظر به سند توقیع ندارد و حدیث را توجیه دلالی کرده و می فرماید: ادعای مشاهده همراه ادعای نیابت از طرف امام زمان ( است که با اخبار منافات دارد، نه مشاهده معمولی.
مرحوم ابن قولویه، چنین ادعایی را کفر و ضلالت می داند؛ چنان که فرمود:
بعد از آن که شنیدم ابوبکر بغدادی ادعای رؤیت همراه نیابت کرده، به سرعت پیش او رفتیم و گفتیم: "آیا تو چنین ادعایی کردی؟" گفت: "نه". اما همین که وارد بغداد شدیم، ادعایش را تکرار کرد و با این ادعا، از شیعه جدا و منحرف شد. پس او را لعن کردیم؛ برای این که هر کس پس از سمری ادعای نیابت کند، کافر، گمراه و گمراه کننده است.۶
توجیه سوم
عدم امکان رؤیت حضرت، به زمانی مربوط بوده است که دشمنان حضرت زیاد بوده اند؛ بعضی آنها از خانواده خود حضرت همانند (جعفر کذاب) و بعضی خارج از خاندان آن بزرگوار بودند و دلیل این مدعی، وجود جزیره خضراء است.
نقد توجیه سوم: اولاً خود جزیره خضراء محل کلام است و ما در بحث آینده به آن خواهیم پرداخت. مرحوم مجلسی می فرماید:
وجدت رساله المشتهره بقصه الجزیره الخضراء حسنت ایرادها لاشتمالها علی ذکر من رآه و لما فیه من الغرائب انما افردت لها باباً لأنی لم اظفر به فی الاصول المعتبره و لنذکرها؛۷
یعنی رساله ای یافتم که به "قصه جزیره خضراء" شهرت دارد و دوست داشتم آن را این جا نقل کنم؛ چون - به مناسبت این فصل- درباره کسانی است که حضرت را دیده اند و در برگیرنده غرایب است. و من این قصه را جداگانه نقل کردم؛ چون قصه را در کتاب های معتبر نیافتم.
مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطا ضمن حمله به قصه الجزیره الخضراء می فرماید:
... لم یرالاخبار الداله علی عدم وقوع الرؤیه من احد بعد الغیبه الکبری و لاتتبع کلمات العلماء الداله علی ذلک؛۸
یعنی گویا این شخص، روایاتی را که دلالت بر عدم وقوع دیدار امام، پس از غیبت کبرا را ندیده و گویا کلمات علما را نیز تتبع نکرده است".
لازم است به محضر مرحوم محدث نوری عرض کنیم: جناب عالی که این گونه با روایت شریف (توقیع) دست و پنجه نرم می کنی و سعی در تضعیف آن دارید و این همه توجیه و مناقشه وارد می کنید، چگونه به یک قصه که پایه های آن متزلزل است، استناد می کنید و چگونه به روایتی استدلال می نمایید که به تعبیر خودتان قائل به آن عمل نکرده است.
توجیه چهارم
مشاهده ای که نفی شده، رؤیتی است که همراه شناخت حضرت مهدی ( باشد، یعنی شخص، هنگام ملاقات حضرت حجت بن الحسن ( را بشناسد. این وجه را - که بسیار بعید است- مرحوم محدث نوری آورده و دلیلی هم برای آن ذکر نکرده است.
علامه بحرالعلوم می فرماید:
یشکل أمر هذا التوقیع بوقوعه فی الغیبه الکبری مع جهاله المبلغ - واسطه- و دعواه المشاهده المنافیه لما بعد غیبه الصغری؛
یعنی اشکال شد که این توقیع، در زمان غیبت کبرا بوده، واسطه هم معلوم نیست و ادعای مشاهده هم که طبق توقیع شریف، پذیرفتنی نیست.
مرحوم علامه مجلسی می فرماید: ۱٫ ممکن است شیخ مفید، به وسیله قرائن، علم به صدور توقیع، از ناحیه مقدسه پیدا کرده باشد. ۲٫ خود این توقیع، مشتمل بر غیب گویی است که احدی جز خداوند و اولیایش نمی توانند از آن مطلع شوند. ۳٫ مشاهده ای که نفی شده، مشاهده ای است که امام را ببیند و در زمان رؤیت، علم داشته باشد او حجت خداست. ما هم چنین ادعایی از شیخ مفید نشنیده و سراغ نداریم.
توجیه پنجم
آنچه نفی شده ملاقات عمومی است؛ اما ملاقات خصوصی ممکن است.
مرحوم علامه بحرالعلوم می فرماید:
ما این را قبول نداریم که خواص نمی توانند امام را رؤیت کنند. هرچند ظاهر نصوص می گوید هیچ کس نمی تواند امام را ببیند، ما از ظاهر، دست می کشیم؛ بدلیل واقعیت های خارجی که ملاقات خصوصی برای عده ای از خواص را ممتنع نمی داند و چند روایت هست که می فرماید ملاقات برای برخی خواص ممکن است.
مرحوم محدث نوری می فرماید: "شاید مراد وی از برخی آثار، همان قضایایی است که در بحار ذکر شده یا همان روایاتی است که در کافی، غیبه نعمانی و غیبه طوسی آمده است که امام، همیشه سی نفر محافظ دارد که طبیعتاً، امام را می بینند".
مرحوم طوسی می فرماید: "لایجب القطع علی استتاره عن جمیع اولیائه".۹
یعنی یقین به این که امام (، از همه اولیایش مخفی است، واجب نیست.
شواهد مرحوم نوری
شواهد و مستندات مرحوم محدث نوری برای تقویت توجیه پنجم:
متن روایت: علی بن مهزیار به حضرت حجت بن الحسن( عرض می کند: "من می خواهم آقایی را که پنهان است، ببینم". امام ( می فرماید: "او پنهان نیست؛ بلکه عمل شما باعث شده او را نبینید".
نقد: چون مستند مرحوم نوری مخدوش و مرسل است، نمی توان به آن اعتماد کرد.
مرحوم نوری، از این روایت نتیجه می گیرد امام ( برای خواص قابل مشاهده است، و برای تأیید این مدعا، یک سری روایات را به عنوان شاهد ذکر می کند که در ذیل، آنها را می آوریم.
شاهد اول
محمد بن یحیی عن محمد بن الحسن عن ابن محبوب عن اسحاق بن عمار قال ابوعبدالله: "للقائم غیبتان احدهما قصیره و الاخری طویله، الغیبه الاولی لایعلم بمکانه فیها الاخاصه شیعته و الأخری لایعلم بمکانه فیها الاخاصه موالیه".۱۰
نقد روایت: روایت، از جهت اسحاق بن عمار دارای اشکال است؛ چرا که موارد زیادی نقل حدیث شاذ و نادر دارد.۱۱
مرحوم مجلسی می فرماید: "اسحاق بن عمار موثق است۱۲ و مراد از "موالیه"، یا خدمتکاران و اهل و اولاد حضرت هستند یا آن سی نفر که بدانها اشاره شده. برخی خواص شیعه، در غیبت صغرا بر این مطلب مطلع بودند و بعد مرحوم مجلسی، اسم سفرا را می آورد و همان توقیع نایب چهارم را بیان می کند. گویی با این بیان، تلقی به قبول کرده است.
شاهد دوم
عده من اصحابنا، عن احمد بن محمد، عن الحسن بن علی الوشاء، عن علی بن ابی حمزه، عن ابی بصیر عن ابی عبدالله قال: "لابد لصاحب هذا الامر من غیبه و لابد له فی غیبه من عزله و نعم المنزل طیبه و ما بثلاثین من وحشه".۱۳
نقد روایت: مرحوم مجلسی می فرماید:
ضعیف است یا موثق، در سند این روایت، شک و تردید دارم" و گویی نظر به ضعف علی بن ابی حمزه بطائنی دارد سپس می گوید: "عزله یعنی مفارقت و جدایی از خلق؛ طیبه اسم مدینه الرسول است که دلالت دارد بر این که حضرت در مدینه و اطراف مدینه سکونت دارد. عده ای گفته اند که مراد از طیبه، شهر مدینه نیست؛ بلکه اسم مکانی است که حضرت ولی عصر ( آن جا زندگی می کند که البته این حرف درستی نیست و رجماً بالغیب گفته شده است.
مرحوم مجلسی، در تبیین روایت، ذیل عبارت "ما بثلاثین من وحشه" می نویسد:
یعنی امام، تنها نیست بلکه سی نفر پیرامون او را گرفته و در خدمت او هستند". احتمال دیگر می دهد و می گوید:'ما بثلاثین من وحشه'یعنی امام از نظر چهره ظاهری، در سی سالگی هستند و انسان در این وضعیت از تنهایی وحشت ندارد". بعد می فرماید: "البته درستی این وجه، خیلی بعید است.۱۴
بنابراین اگر توجیه اول را بپذیریم، رأی و نظر مرحوم محدث نوری تأیید و تقویت می شود.
مرحوم مجلسی می فرماید: "شارحان احادیث تصریح کرده اند که آن سی نفر، در طول هر قرن عوض می شوند و افراد دیگر، جای آنها می آیند؛ چرا که طول عمر فقط برای وجود نازنین حضرت ولی عصر ( اراده شده است"؛۱۵ پس در هر عصر، سی نفر با امام ( هستند.
با این تفصیلات، این روایت، ناقض توقیع شریف نمی شود و نفی رؤیت و مشاهده را خدشه دار نمی کنید.
شاهد سوم
اخبرنا احمد بن محمد بن سعید بن عقده، حدثنا القاسم بن محمد ابن الحسن، حدثنا عبیس بن هشام، عن عبدالله بن جبله، عن ابراهیم بن المشیر، عن المفضل بن عمر، عن ابی عبدالله، قال: "ان لصاحب هذا الامر غیبتین احدهما تطول حتی یقول بعضهم مات و بعضهم یقول قتل و بعضهم یقول ذهب، فلایبقی من اصحابه الا نفر یسیر، لایطّلع علی موضعه احد من ولیّ و لاغیره الاالمولی الذی یلی امره"؛۱۶
یعنی صاحب الامر دو غیبت دارد که یکی از آن دو آن قدر به طول می انجامد که بعضی می گویند او مرده است و بعضی می گویند کشته شده و برخی می گویند رفته است؛ پس، از یاران او جز اندکی نمی ماند و احدی از جای او خبر ندارد، مگر آن که خدمتکار و پیشکار حضرت است.
نقد روایت: یک منبا این است که هر راوی که در تفسیر قمی آمده و ابراهیم قمی از او نقل حدیث کرده، ثقه است. این مبنا مورد قبول مرحوم آیت الله خوئی هم هست؛ پس روایت از جهت ابراهیم بن مستنیر اشکالی ندارد.
در سلسله روایت، قاسم بن محمد است که مهمل است۱۷ در نتیجه روایت ضعیف می باشد. از جهت متن هم این روایت نمی تواند با توقیع نفی مشاهده تعارض کند؛ زیرا این روایت، فقط رؤیت و مشاهده را برای خادم امام ثابت می داند که در این صورت هم از جهت دلالی، نافی توقیع شریف نیست.
مرحوم محدث نوری برای توجیه پنجم و تأیید آن، آراء و اقوال برخی علما و بزرگان را می آورد که ما هم متعرض آنها می شویم.
مرحوم سید مرتضی می فرماید:
انّا غیر قاطعین علی انّ الامام لایصل الیه احد و لایلقاه بشر، فهذا امر غیر معلوم و لاسبیل الی القطع علیه؛۱۸
یعنی ما یقین نداریم کسی نمی تواند به امام برسد و امام را ملاقات کند؛ پس این امری است نامعلوم و راهی برای یقین به این مطلب نیست.
مرحوم سید مرتضی می افزاید: "این که بعضی امام ( را ملاقات کنند، امر ناممکن و محالی نیست".۱۹
مرحوم سید بن طاووس خطاب به فرزندش می فرماید:
و الطریق مفتوح الی إمامک لمن یرید الله جل شأنه عنایته به و تمام احسانه الیه؛۲۰
یعنی هر کس را که خدا بخواهد و لطف و عنایتش شامل حال او شود، ملاقات امام و راه وصال را برایش هموار می کند. مرحوم سید بن طاووس می افزاید:
اگر حضرت، اکنون برای همه ظاهر نباشد، هیچ امتناعی ندارد که بعضی از شیعیان با او ملاقات داشته و از فعل و بیانات حضرت اطلاع داشته باشند.۲۱
مرحوم شیخ طوسی می فرماید:
اگر دشمنان مانع ظهور حضرت شدند، هرگز نتوانستند مانع ملاقات حضرت با اولیایش شوند.۲۲
مرحوم آخوند خراسانی می فرماید: "احتمال دارد بعضی از "اوحدی" اولیایش به خدمت حضرت مشرف شوند".۲۳
مرحوم نائینی می فرماید:
اجماع دخولی در زمان غیبت، عادتاً ممکن نیست؛ اما اتفاق می افتد برای اوحدی، مشرف به خدمت حضرت و اخذ حکم از ایشان بشنوند.۲۴
مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی می فرماید:
بطور کلی، برای تشرف، راهی که همه به آن برسند، نمی توان ارائه داد؛ مگر عده ای معدود، به این فیض عظیم، به گونه ای که حضرت را بشناسد، نائل شود. مع ذلک با عمل به تکالیف شرعیه و جلب رضایت و خشنودی حضرت و برخی از اعمال، مانند چله شاید بشود به تشرف رسید.۲۵
نتیجه: از مجموع مطالب ذکر شده روشن شد اصل ملاقات و ارتباط، محال عقلی نیست؛ اما مشکل، اثبات ادعای رؤیت و ملاقات حضرت است و در نهایت، توقیع شریف، فقط اصل سفارت و نیابت را رد می کند، نه نص مشاهده و ملاقات را.
توجیه ششم
آنچه بر مردم مخفی است، مکان حضرت است و توقیع، ملاقات با حضرت را نفی نمی کند. برای اثبات این وجه، به روایاتی که در چند صفحه قبل آوردیم، استناد می کند؛ ولی این وجه- ظاهراً- ربطی به توقیع و مفاد آن ندارد.
ممکن است برای تأیید امکان ارتباط و ملاقات با حضرت، نامه های حضرت به شیخ مفید را -که چندین سال پس از شروع غیبت کبرا ارسال شد- شاهد قرار دهند.
مرحوم تستری می فرماید:
ابن بطریق در مقام تزکیه و توثیق شیخ مفید بر می آید و دو طریق ارائه می کند و طریق دوم توثیق شیخ را این می داند که تمام علمای شیعه قبول دارند و پذیرفته اند که صاحب الزمان ( کَتَبَ الیه ثلاث کتب فی کل سنه کتاباً و هذا اوفی مدح و تزکیه.۲۶
اشکال: رسیدن این سه نامه که شیعه و علما، آن را تلقی به قبول کرده اند، با نفی سفارت و نیابت بعد از نایب چهارم منافات دارد، زیرا سؤال این است که آورنده نامه کیست؟ آیا نایب خاص است؟ و این با توقیع منافات دارد. مستشکل آیت الله خوئی است. مرحوم خوئی ابتدا حرف ابن بطریق را می آورد که در کتاب نهج العلوم او آمده است. او توقیعاتی را ذکر کرده که از طرف امام زمان ( برای شیخ مفید آمده که دو نامه را ذکر کرده و می گوید:
"اولها للاخ السدید، الثانی السلام علیکم ایهاالناصر، و الثالث مفقود و لم تصل الینا صورته".
اشکال مرحوم آیت الله خوئی: "نمی توانیم به صدور آنها از امام ( یقین پیدا کنیم". بعد می فرماید: "شیخ مفید در سال ۳۳۰ بدنیا آمد و کسی که نامه را خدمت شیخ رسانده، مجهول است. سلمنا که مرحوم مفید جزم پیدا کرده این نامه از ناحیه مقدسه صادر شده، برای ما چگونه چنین خبری حاصل می شود؟
وانگهی روایت احتجاج از این توقیعات، مرسل است و در نهایت، واسطه بین طبرسی و مفید، مجهول است که در مجموع، پنج اشکال بر قضیه وارد می کند. ریشه این اشکالات، این است که دوران غیبت، دوران انقطاع است، پس چگونه این نامه به دست شیخ مفید، رسیده است؛ در حالی که ادعای نیابت، سفارت و مشاهده، نفی شد".۲۷
در مقابل فرمایش و اشکال مرحوم خوئی، علما و بزرگان اظهار نظر کرده اند؛ یک عده در مقام تأیید حرف آن مرحوم و برخی در رد فرمایش مرحوم خوئی هستند که ما کلمات آنان را بیان می کنیم:
آنهایی که حرف وی را قبول دارند، گفته اند: مرحوم شیخ طوسی، شاگرد شیخ مفید، در کتاب غیبت این توقیع را نقل نکرده و حال آن که شرح مفصل و مبسوطی دارد و آن را تحلیل می کند. اگر این نامه واقعیت داشت، خیلی مناسب بود که این را بیان کند؛ اما هیچ نامی از این جریان به میان نمی آورد؛ نه در کتاب های رجالی و نه در کتاب هایی که درباره امام زمان ( است.
سید مرتضی، که شاگرد شیخ بود هم هیچ اشاره ای به این توقیعات ندارد. مرحوم ابن ادریس در مستطرفات -که کتاب عیون و محاسن مفید را جمع و از او تجلیل کرده- اسمی از این ماجرا به میان نیاورده و کراجکی و ابن داوود هم اسمی از این جریان به میان نمی آورند.
نکته: مرحوم ابن شهر آشوب در کتابش فرموده است: "لَقّبه بالشیخ المفید، صاحب الزمان و قد ذکرت ذلک فی مناقب آل ابی طالب"۲۸ و جالب این است که در مناقب، اشاره ای به این قصه نشده است و اساساً مطالب کتاب فقط درباره یازده امام می باشد و از امام زمان، هیچ مطلبی ندارد.
سؤال: ابن بطریق یا ابن شهر آشوب، این توقیعات را از کجا آورده اند؟ محتمل است اینها از خود طبرسی ذکر کرده باشند که در این صورت هم اشکالات مرحوم خوئی به قوت خود باقی است.
ممکن است در جواب مرحوم آیت الله خوئی بگوییم که مرحوم طبرسی، در مقدمه کتابش نوشته که من بیشتر اسناد و روایات را نیاورده ام به سبب اجماع بر آن روایات یا به این سبب است که موافق عقول است یا بدین علت بوده بین مخالف و موافق، مشهور بوده است که در این صورت، باز هم جواب مرحوم خوئی داده نشده؛ چرا که این نامه، نه اجماعی است و نه ربطی به موافقت عقول دارد و مشهور هم نیست. شاید نظر مرحوم خوئی همین است و ریشه اشکال او این جا است که خود مفید، از سفرا نبوده و سفیران خاصی هم در دوران مفید نداشته ایم.
برخی، جواب مرحوم خوئی را به گونه ای بیان کرده اند که با نفی سفارت خاصه هم منافات نداشته باشد. آنان فرموده اند: آیا کسی ادعا کرده که این توقیعات، از طریق سفرای خاص به دست شیخ رسیده؟ از طرفی می توانیم بین سفرای خاص و بین افراد عادی که برای انجام کاری مأمور می شوند فرق بگذاریم؛ مثلاً در زمان کنونی، یک سفیر در کشوری داریم که وظایف آن معلوم است و بعضی اوقات یک شخص مأمور می شود که پیامی برساند که به او سفیر خاص نمی گویند؛ زیرا بلکه در ابلاغ یک پیام مأمور شده است.
در این قضیه، نه شیخ مفید ادعای نیابت کرده و نه پیام رسان و نه احدی از شیعیان چنین ادعایی (نیابت خاصه) برای شیخ مفید کرده است و این گونه نیست که ارتباط با حضرت به طور کامل قطع باشد؛ بلکه واسطه هایی هستند و گاه گاهی این گونه ملاقات ها و ارتباط ها هست. این گونه ملاقات ها با محتوای توقیع شریف هیچ منافاتی ندارد. چند شاهد برای این مدعا می آوریم.
شاهد اول (داستان مرجع بزرگ مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی): زمانی که سید، زعامت حوزه علمیه قم را داشت، حکومت سفاک شاهنشاهی، شرط معمّم شدن طلبه ها را اجتهاد قرار داد. مرحوم سید ابوالحسن، برای حفظ لباس و جلوگیری از تضعیف روحانیت، به بسیاری اجازه اجتهاد می داد، تا این که عده ای به سبب این کار، به سید اعتراض کردند. فرمودند: "من مأمور هستم". برخی ناراحت شدند. گویا خیال کرده بودند از طرف حکومت مأمور است. سید ابوالحسن مجبور شد اسرار را بگوید. صندوقچه ای آورد و نامه ای از میان آن صندوقچه بیرون کشید که از طرف حضرت حجت ابن الحسن( بود.
شاهد دوم: این جریان نیز از سید ابوالحسن اصفهانی و در ارتباط با شهادت فرزند او مربوط است. او پس از شهادت سیدحسن، در خانه را، به روی مراجعان می بندد و با مردم ملاقات نمی کند حضرت، پیام را به شیخ محمد کوفی -که در عراق، به زهد و تقوا معروف بوده- می دهد و او هم نامه را به سید می رساند. مضمون نامه این بود که در را باز کن و ما خودمان یاری ات می کنیم.
به هر حال، این گونه نیابت ها و واسطه ها هست؛ اما این، نیابت خاصه نیست، نیابت خاصه متعلق به نواب اربعه و منحصر در آنان است؛ بنابراین اصل توقیع را می پذیریم، و معدود ملاقات ها را نیز قبول داریم و این، هیچ منافاتی با توقیع حضرت به سفیر چهارم ندارد. البته بدان معنا نیست که هر کس ادعای تشرف و ملاقات کند، حرف او پذیرفته است؛ چون اثبات آن مشکل است.
خلاصه بحث
این توقیع شریف، از صحت سند و سلامت قوت متن برخوردار است و ظاهراً هیچ موردی برای تضعیف و رد آن نیست. از طرفی، نقل های زیادی دال بر تشرف داریم که نمی توان همه را مردود دانست؛ زیرا تواتر اجمالی و معنوی دارد.
لذا در مقام جمع بین این دو دسته، می گوییم آنچه مورد نفی است، ادعای سفارت و نیابت خاصه است، نه اصل تشرف و ملاقات؛ زیرا در دوران غیبت کبرا تشرفات ممکن و واقع است؛ ولی اثبات آن، نیاز به دلیل دارد. این جا است که می گوییم چون ملاقات، امر سهل و راحتی نیست - به گونه ای که هر کس بتواند مدعی آن شود- بخشی از مدعیان مورد بحث و نظر قرار می گیرند؛ به ویژه اگر ادعای ملاقات اختیاری کنند. آری، تشرفات غیر اختیاری و بدون برنامه قبلی -که معمولاً با عدم شناخت حضرت همراه است- مورد قبول است؛ ولی باز هم مشروط به وثاقت و اعتبار ناقل است.
پی نوشت:
۱ . شیخ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۲۹۷٫
۲ . کمال الدین، ج۲، باب۴۵، ص۵۱۶، ح۴۴٫
۳ .بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۸۷٫
۴ . جمال الاسبوع، ص۵۲۲٫
۵ . بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۵۱٫
۶ . بحارالانوار ، ج۵۳، ص۲۷۷؛ شیخ طوسی، الغیبه، ص۴۱۲٫
۷ . بحارالانوار ، ج۵۲، ص۱۵۹٫
۸ . حق المبین فی تصویب المجتهدین (سنگی)، ص۸۷٫
۹ . شیخ طوسی، الغیبه، ص۹۹٫
۱۰ . اصول کافی، ج۱، ج۱۹، ص۳۴۰٫
۱۱ . قاموس الرجال، ج۱، ص۷۶۹ .
۱۲ . مرآه العقول، ج۴، ص۵۲٫
۱۳ . اصول کافی، ج۱، ص۳۴۰٫
۱۴ . مرآه العقول، ج۴، ص۵۰٫
۱۵ . بحارالانوار، ج۵۳، ص۳۲۰؛ جنه المأوی، ص۲۲۰٫
۱۶ . غیبه نعمانی، ص۷۱، ج۵؛ غیبه طوسی، ص۶۱، ج۶٫
۱۷ . مستطرفات علم رجال، ص۲۵۷، ج۶٫
۱۸ . بحارالانوار، ج۵۳، ص۲۳۰٫
۱۹ . تنزیه الانبیاء، ص۲۳۴٫
۲۰ . کشف المحجه، ص۱۵۳٫
۲۱ . طرائف، ص۱۸۵٫
۲۲ . تلخیص شافی، ج۴، ص۲۲۱٫
۲۳ . کفایه الاصول، بحث اجماع.
۲۴ . فرائد الکاظمیه.
۲۵ .جلوه های پنهان امام عصر (، مجمع المسائل، ج۳٫
۲۶ . قاموس الرجال، ج۹، ص۵۵۳٫
۲۷ . معجم الرجال، ج۱۷، ص۲۰۹٫
۲۸ . ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۲۶٫
نجمالدین طبسی
ماهنامه انتظار موعود - شماره ۱۸
انتهای متن/
تاریخ و ساعت انتشار :
۲۲:۱۹:۴۹ ~~~ ۱۳۹۹/۱۱/۰۸
۲۲:۱۹:۴۹ ~~~ ۱۳۹۹/۱۱/۰۸
دسته بندی :
نواب ومهدویت
نواب ومهدویت
با مهدی
