با محوریت یافتن آموزه های شیعی در عرصۀ اعتقادات، اخلاقیات و آداب دینی می توان به دنبال شکل دهی شیوۀ خاصی در زندگی جوامع شیعی بود که تا حدی متمایز از سبک زندگی غیرشیعی است.






چکیده
«سبک زندگی» به معنای مجموعه رفتارهایی برآمده از نگرش ها، هنجارها و باورهای فردی و اجتماعی است. سبک زندگی در هر جامعه ای شخصیت و هویت فردی و جمعی را آشکار می سازد، به طوری که می توان تمایز فرهنگی و تمدنی جوامع را با یکدیگر بر اساس سبک زندگی آنان تشخیص داد. این نگرش ها و باورها در هر جامعه متأثر از عوامل متفاوتی می تواند باشد که در جامعۀ دینی، برآمده از مجموعه عوامل تمدنی است که یکی از اساسی ترین آن ها، باورداشت به آموزه های دینی است.
افزون بر این، در جوامع شیعی اعتقاد به مفهوم امامت و مهدویت، به ویژه مفهوم غیبت در عصر فقدان امام معصوم نیز از جمله مهم ترین جهت گیری های اعتقادی را در سبک زندگی تشکیل می دهد. این نوشتار درصدد است جایگاه و ضرورت در نظر گرفتن این مؤلفۀ اعتقادی را در سبک زندگی شیعیان در عصر غیبت مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد.
واژگان کلیدی
سبک زندگی، مهدویت، عصر غیبت، گفتمان دینی، شریعت.
مقدمه
سبک زندگی[۱] به معنای شیوۀ رفتاری فرد یا گروه در الگوهای متفاوت زندگی است و سبک زندگی گروهی و جمعی به معنای وفاداری عمومی و همگانی افراد جامعه به مجموعه ای از شیوه ها،  عادات، سلیقه ها، علایق و تنفرهاست که این مجموعه رفتارها نمادی از نگرش ها، هنجارها و باورهای جمعی و نظام مند در میان افراد جامعه است و افراد یک جامعه را از افراد دیگر جوامع متمایز می کند؛ رفتارهایی که در میان تودۀ مردم نهادینه شده است و به صورت یک سنت و شیوۀ رفتاری در میان اعضای جامعه حضور دارد.
منظور از سبک زندگی مجموعه الگوهای انسان در اعمال، احساسات، عواطف و افکار است؛ الگوی افراد در اموری همچون لباس، غذا، تفریحات، روابط با یکدیگر، طلاق و ازدواج، معیشت و کسب و کار، مسکن، معماری و شهرسازی، هنر و ادبیات و امثال آن ها. در واقع سبک زندگی، رفتار فرد یا جامعه را از رفتار افراد یا جوامع دیگر متمایز می سازد و بیان گر شیوه های گوناگون فرهنگی است.
انسان ها گاه با وفاداری و تعلق به گروه ها و نهادهای کوچک همچون خانواده، طایفه، گروه همسالان، گروه هم شغلی  ها و امثال آن ها از قوانین، روش ها، رسوم و عادات و سبک و شیوۀ خاصی در رفتار برخوردارند و گاه سرزمین یک کشور، به افراد هویت مشترک می دهد و افراد جامعه به وسیلۀ آن ، سبک و شیوۀ مشترک زندگی خود را برمی گزینند، به گونه ای که انسان ها با همزیستی بر اساس نژاد، زبان، قبیله، مذهب، جغرافیا، ملیت، نوع حکومت و دیگر عوامل زندگی جمعی، ناخودآگاه از سبک زندگی یکسان و مشترک برخوردار می شوند، به طوری که با بررسی جوامع گوناگون بر اساس عناصر پیشین، رفتار ها و سبک زندگی مشترک میان تودۀ مردم شکل می گیرد.
نگاهی به شیوه و سبک زندگی انسان ها در کشورها و جوامع متفاوت گویای این است که چگونه افراد در طول زمان در هر جامعه، شیوۀ یکسان رفتاری داشته اند و نسبت به دیگر جوامع متفاوت می شوند. به نظر می رسد عوامل مذکور تا حد زیادی در ایجاد هویت واحد و سبک زندگی یکسان مؤثر است و در دسته بندی و تفکیک جوامع به ما کمک می کند. افزون بر عوامل یادشده، حتی گذر زمان و ویژگی های هر دوره در به وجود آمدن سبک خاص زندگی نیز مؤثر است؛
برای مثال، سبک زندگی انسان ها در دوران مدرن یا پسامدرن با ویژگی های انسان ماقبل مدرن و پیش از دورۀ رنسانس یا شکل گیری عصر مدرنیته متفاوت است. در دورۀ مدرنیته، صنعت و تکنولوژی یا رسانه ها بر زندگی انسان و سبک و شیوۀ زیست او اثرگذار بود و به وجود آمدن وسایل صنعتی و رفاهی به شدت بر کنش و رفتار انسان تأثیر نهاد، به طوری که استفاده از وسایل صنعتی همچون یخچال، تلویزیون، فاکس، تلفن، خودرو و هواپیما، و در دورۀ پسامدرن کاربرد امکانات رسانه ای همچون کامپیوتر، ماهواره، اینترنت و امثال آن ها الگوی خاصی از شیوۀ زندگی را در میان تودۀ مردم به وجود آورد که با دوره های پیشین خود بسیار متمایز است.
استفاده از وسایل صنعتی و فراصنعتی در دورن مدرن و پسامدرن در تحصیل، برنامه های روزانه، تعامل و مناسبات افراد خانواده و خویشان، تفریحات و سرگرمی ها، رفتارهای مذهبی، لباس، آداب معاشرت، اوقات فراغت، شیوۀ غذاخوردن، طرز سخن گفتن و محاوره، تربیت کودکان و دیگر امور، تغییراتی جدی به وجود آورد و شیوۀ زندگی او را از جهت رفتاری، احساسی، عاطفی، اندیشه و تخیل نسبت به گذشته متفاوت ساخت.
اندیشمندان علوم اجتماعی بر این باورند که گاه سبک زندگی می تواند علاوه بر بیانی از وضعیت دوران، بیان گر طبقۀ اجتماعی فرد باشد؛ برای مثال، وقتی فردی لباسی گران قیمت می  پوشد و غذاهای اشرافی می خورد، با این شیوه می خواهد طبقه، گروه اجتماعی یا خانوادگی خویش را به رخ دیگران بکشد و این شیوه، نمادی برای بیان مفاهیم دیگر به شمار می رود.
بر این اساس برخی اندیشمندان بر این باورند که سبک زندگی یکی از مهم ترین راهکارهای شناخت خودی از بیگانه است و سبب می شود افراد همسو و همفکر را از افراد غیرهمسو تشخیص دهیم. به ویژه در دوران پسامدرن که تکثرگرایی و یکسان گریزی از ویژگی های آن است و شخصیت آدم ها چندپاره، چهل تکه و برآمده از فرهنگ های گوناگون و گاه متضاد است (شایگان،  ۱۳۸۴: ۱۴)، مسئلۀ سبک زندگی راهکاری در وحدت بخشی افراد جامعه به شمار می آید. از این رو، ماکس وبر معتقد است سبک زندگی ارزش ها و رسم های مشترکی است که به گروه احساس هویت جمعی می بخشد (توسلی، ۱۳۷۳: ۶۲).
تأثیر آموزه های دینی بر شکل گیری تمدن اسلامی
به نظر می رسد شکل گیری تمدن اسلامی در فرهنگ اسلامی به این صورت نبوده است که حضرت محمد(ص)  صنف های گوناگون فرهنگی را گرد آورد و برای هر گروه، جلسه ای جداگانه بگذارد و توصیه های خاصی متناسب با شغلشان ارائه دهد؛ برای مثال بگوید: روزهای دوشنبه اهل هنر بیایند تا با آن ها سخن گفته شود، یا این که روزهای سه شنبه صنعت گران بیایند و... . البته وجود اصحاب سرّ و طرح سخنان گران بهای حکمی برای عده ای مخصوص در نزد پیشوایان دینی دلیل دیگری داشته و آن این است که این دسته از سخنان، برای تودۀ مردم مناسب نبوده است و باید به افراد خاص گفته می شد. از این رو تا به امروز عرفان، راهکاری خاص برای عده ای ویژه است و از عمومی شدن آن پرهیز می شود.
اما در دیگر عرصه های زندگی، شیوۀ پیامبر اسلام(ص)  این چنین بوده است که ایشان در گام نخست تلاش کرد با تکیه بر معارف و مبانی اسلامی، در انسان شناسی، معرفت شناسی و هستی شناسی مسلمانان تحولی به وجود آورد و نخستین کاری که پیامبر در شکل دهی تمدن اسلامی به آن همت گمارد، این است که کوشید اندیشه، رفتار و احساس مسلمانان را تغییر دهد، به طوری که با این تحول، فرهنگ اسلامی بدون نظارت شخص پیامبر اسلام(ص)  به سمت فرم و اسلوبی ویژه رفت که به شکل گیری فرهنگ خاصی انجامید که گاه از آن به تمدن اسلامی تعبیر می شود. در واقع آموزه های اسلامی سبب جهت گیری به سمت وسویی شد که مسلمانان و یا به تعبیر عالمان دینی، متشرعه، هنر ویژه ای را برگزیدند؛
معماری خاصی را شکل دادند، در مناسبات و اقتصاد به سوی رفتار، خرید و فروش و تجارت خاصی حرکت کردند و در همۀ عناصر فرهنگ، جهت گیری ویژه ای پیدا کردند که این امر با سنجش تمدن اسلامی با تمدن مسیحی یا تمدن سکولار خود را بازمی نمایاند. برای مثال، مسلمانان در پاکی و نجاست، غذاهای حلال و حرام، تجارت درست و نادرست و به تعبیر دیگر در معاملات و اقتصاد جهت گیری ویژه ای دارند و بازار اسلامی با بازار غیراسلامی متفاوت است؛ یا این که هیچ گاه مسلمانان در هنر، به سمت هنر تصویری، شمایل نگاری و برهنه نگاری نرفتند، ولی به سمت هنرهای تزئینی گرایش داشتند؛
زیرا با مبانی دینی آنان سازگار بود. در بین هنرهای تجسمی، نمایشی، ادبی و موسیقایی، به سمت هنر ادبی گرایش بیشتری یافتند و دیگر هنرها را به اندازه ای که با موازین شرع ناسازگار نبود، پذیرفتند. از این رو حتی برخی از هنرهای تجسمی همچون نقاشی و نگارگری در ذیل هنر ادبی یا کتاب آرایی شکل گرفت. در واقع مسلمانان با پالوده شدن از اندیشه های پیش از اسلام و آراسته شدن به آموزه های اسلامی، خود می توانستند با تکیه بر علایق دینی، تکیه گاه های اسلامی و اندیشه های نبوی، هنر اسلامی را بدون آن که پیامبر اسلام در زمان شکل دهی آنان حضور داشته باشد، شکل دهند.
در بسیاری از مسائل فقه نیز چنین است و فقها با تکیه بر عمومات و سخنان پیشوایان دینی، به شکل دهی فرهنگ اسلامی در طول تاریخ همت گماشتند. در واقع نه عمر پیامبر اسلام(ص)  و نه وسعت مسائل انسانی و تمدنی متأخر از آن حضرت این امکان را به وجود می آورد تا رسول خدا(ص)  خود به طور مستقیم در این مسائل نظر دهند. در واقع پیامبر(ص)  جاده ای را صاف نمودند تا اندیشمندان دینی و تودۀ مردم، خود با تکیه بر عمومات و مبانی دینی، در عرصه های گوناگون اظهارنظر کنند. از این رو عالمان دینی در طول تاریخ اسلام، به ویژه در فرهنگ شیعی _ که به مقولۀ اجتهاد و استخراج نظریات دینی در عرصه های گوناگون معتقد است _ توانستند نگرش اسلامی را تبیین کنند.
بنابراین می توان گفت منظور از هنر اسلامی، طب اسلامی، اقتصاد و مدیریت اسلامی و امثال آن، به این معنا نیست که در آموزه های دینی سخنانی مستقیم دربارۀ این موضوعات باشد و دین دربارۀ هر یک از علوم اولین و آخرین که در دوران جدید هر کدام از آن ها به ده ها علم و رشته تقسیم شده است، نظر مستقیم و مستوفی داده باشد؛ بلکه به این معناست که دین بستر و زمینه  یا به تعبیر دیگر، تمدن و سبک زندگی اسلامی را آفرید، به طوری که مسلمانان در هر یک از عناصر و مؤلفه های تمدن و علم، سمت وسوی خاصی گرفتند و از دیگر تمدن ها متفاوت گشتند.
تئوری جنگ تمدن ها از دیدگاه هانتینگتون بدون آن که مطلوب یا برخوردار از مشروعیت باشد، حاکی از این واقعیت است که امروزه جوامع، اندیشمندان و متفکران پذیرفته اند که نمی توان از عنصر دین به عنوان جدی ترین عنصر تمدن و فرهنگ به راحتی گذشت و در واقع این مؤلفه های دینی است که رفتار، مشی، سیاست ها و الگوهای اجتماعی را تعیین می کنند و جوامع را تشکیل می دهند و نکتۀ دارای اهمیت این است که نه تنها کشورهای شرقی _ که همواره تمدنشان با مذهب و آیین های دینی گره خورده بود، به اصالت دین و اهمیت آن در زندگی وفادار هستند _ بلکه حتی در جوامع غربی نیز _ که پس از رنسانس، به جای آن که مذهب تعیین کنندۀ هویت آنان باشد، مدرنیته و عناصر مدرنیته به آنان هویت واحد داده است _ مذهب از عناصر مورد توجه است.
در دورۀ قرون وسطیٰ، به کشورهای غربی در برابر کشورهای اسلامی، کشورهای مسیحی گفته می شد؛ زیرا مذهب عنصر اصلی فرهنگ آنان بوده است و تنها پس از رنسانس است که به تعبیر ادوارد سعید، به سبب سیطره یافتن تفکر مدرنیته، به آنان کشورهای غربی اطلاق می گردد. با توجه به این بستر تاریخی و وضعیت جهان غرب و سرزمین های مسیحی، امروزه نظریه پردازان بر این باورند که حتی در جهان غرب نیز بازگشتی به سوی دین شده است و گویی مذهب هویت بخش جوامع گردیده است و با وجود این که در دورۀ جدید، عناصر بسیاری در رفتار فردی و اجتماعی تأثیرگذار بوده و رفتار انسان ها تابع آن ها شده است، اما بازگشتی به سوی الگوهای برگرفته از مذهب، صورت پذیرفته است.
رابطۀ سبک زندگی با فرهنگ و تمدن
چنان که اشاره شد،  پس از رنسانس از همۀ کشورهای غربی _ با وجود داشتن اندیشه ها و مذاهب گوناگون _ با عنوان غرب یاد شده است و به سبب اشتراک در عناصری چون رشد و توسعۀ علمی، تکنولوژی، صنعت، فلسفه و دیگر عرصه های علمی و معرفتی، از ساختار و هویت مشترکی برخوردار شده اند که گاه از آن به فرهنگ و ادبیات مدرنیته یاد می شود و با این ویژگی از کشورهای شرقی متمایز می گردند.
امروزه اصطلاح غرب  برای شرقیان، به معنای شناخت همۀ کشورهایی است که فراتر از دین مشترکشان یعنی مسیحیت، به سبب تأثیرات و آثار رنسانس از جمله تکنولوژی، رشد و توسعه، علوم تجربی، صنعت و مدرنیسم، هویت مشخص و یکسانی دارند. از این رو در این اصطلاح، فراتر از مسیحیت به دیگر وجوه مشترک فکری، فرهنگی و سیاسی آن کشورها توجه می گردد و این کلمه، هم بر کشورهای اروپایی اطلاق می شود و هم کشور های امریکایی و اقیانوسیه را دربر می گیرد. در واقع پس از رنسانس، عالم مسیحیت به مفهوم غرب تبدیل شد و دین به عنوان عامل وحدت بخش جای خود را به مفهومی داد که از آن به تمدن غرب تعبیر می شود و کلمۀ غرب از کاربردش در مفهومی جغرافیایی، به مفهومی فرهنگی تبدیل شد که عناصر خاصی را داراست.[۲]
اما در برابر تمدن غرب هیچ گاه تمدن اسلامی، محوریت دین را در زندگی خود از دست نداد و به رغم این که بعد از رنسانس، سرزمین های اسلامی تا حدی تحت تأثیر تمدن غرب و مدرنیته قرار گرفتند، اما همچنان مهم ترین ممیّزه و ویژگی ای که کشورهای شرقی را از یکدیگر تفکیک می کند، مذهب است؛ برای مثال، گفته می شود: کشورهای اسلامی. این امر نشان می دهد بزرگ ترین مؤلفۀ فکری مسلمانان بر پایۀ دین و سبک زندگی دینی آنان است.[۳]
هر تمدن و فرهنگ از مجموعه عوامل تاریخی، جغرافیایی، زبان، تاریخ، ادبیات، مذهب، آداب و سنت و امثال آن ها تشکیل شده و سبک زندگی، زیرمجموعۀ فرهنگ و تمدن است که از مجموعه عوامل موجود در آن ها ارتزاق می کند، به طوری که گاه بعضی از این عوامل تمدنی در نسبت با سبک زندگی با یکدیگر همپوشانی پیدا می کنند؛ به طوری که ممکن است دو کشور که در جغرافیا، نژاد و حکومت با یکدیگر تفاوت دارند، به سبب اشتراک در مذهب، نژاد، زبان و... در بخشی از سبک و شیوۀ زندگی با یکدیگر وحدت داشته باشند.
برای مثال، در همۀ کشورهای اسلامی با وجود تفاوت های مذکور، مذهبْ موجب وحدت در بخشی از شیوه و سبک زندگی می گردد و به عنوان یکی از مهم ترین عناصر فرهنگ، تا حد زیادی افراد را به شیوۀ خاص رفتاری وفادار می سازد؛ زیرا در آموزه های مذهبی، نگرش ، هنجار و ارزش جایگاه مهمی دارد و بخش اساسی سبک زندگی مسلمانان برگرفته از آن است.
برای مثال، گرایش یکسان مسلمانان به اعمال دینی، عبادات، پاکی و نجاست، حلال و حرام، لباس، غذا و دیگر عناصر دینی، امری است که سبب می شود مسلمانان در همۀ دنیا، وحدت رفتاری داشته باشند و تا حدی از سبک زندگی یکسانی برخوردار گردند. بنابراین بخشی از سبک زندگی که برگرفته از دین است، در نزد پیروان آن دین مشترک است،  اما بخشی دیگر از جمله لباس، آداب بومی و محلی، معماری، شهرسازی، عناصر منطقه ای و محیطی و... بر اساس شرایط محیطی و جغرافیایی می تواند متفاوت باشد.
رابطۀ میان سبک زندگی با شریعت و فقه
عناصر سبک زندگی دینی در جوامع اسلامی دربر دارندۀ مهم ترین عناصر مذهبی و اجتماعی هستند که در آن ها جامعه مورد پیروی تودۀ مردم قرار می گیرد. اگر در جامعۀ مذهبی سبک زندگی بر اساس عناصر دینی و مذهبی شکل گیرد، وجود عناصر ملی در این جامعه بر کلیّت و تمامیّت سبک زندگی دینی لطمه ای نخواهد زد و وجود عناصر کلان دینی،  بر دیگر عناصر غیردینی و ملی سایه خواهد انداخت و بر آن ها حاکم خواهد بود.
سبک زندگی بر خلاف تصور برخی، با مفهوم آداب دینی مساوی نیست، بلکه سبک زندگی در جوامع مسلمان بر اثر عمل به آداب، اخلاق و اعتقادات دینی به دست می آید و در نتیجۀ عمل به آموزه های دینی حاصل می شود. در واقع در سبک زندگی دینی می خواهیم بدانیم که آحاد و طبقات متفاوت اجتماعی در یک جامعۀ مسلمان از جمله کارگران، مهندسان، پزشکان و دیگر صنوف مسلمان در موقعیت های گوناگون از جمله کار، تفریح، لباس، غذا، مناسبات و روابط اجتماعی و خانوادگی و امثال آن ها، چگونه عمل می کنند. بدیهی است سبک زندگی مسلمان بر اثر اعتنا و توجه به دین شکل می گیرد.
امروزه اگر سبک زندگی مطرح است و گاه دیده می شود که مرز سبک زندگی ما با سبک زندگی غربی مشخص نیست، از آن روست که به سنت دینی به درستی عمل نمی شود و آن گاه که محور امور زندگی بر اساس دین و اعمال دینی نباشد، قطعاً سبک زندگی نیز شکل دینی به خود نخواهد نگرفت.
اگر در دورۀ جدید، مسلمانان، بیش از تأثیرپذیری از فرهنگ و آموزه های اسلامی، تحت سیطرۀ دیگر فرهنگ ها باشند یا احیاناً تفکری سکولار داشته باشند و بر اساس سبک زندگی مدرن که خاستگاه آن در میان مردم اروپاست، رفتار کنند، آیا می توان رفتار و کنش آنان را از مصادیق سبک زندگی اسلامی دانست؟ آیا واقعاً رفتارها یا آثاری که به وسیلۀ مسلمانان پدید می آید، با خلقیات و رفتارهای دیگر مذاهب یا دیگر سرزمین ها هیچ تفاوتی ندارد و به صرف مباح بودن و برخورداری از قلمرو حداقلی فقه، از عنوان اسلامی بودن برخوردار می گردد؟
به نظر می رسد تفاوت میان فقه با سبک زندگی این است که فقه قلمرو مجاز و مشروع دین را معین می سازد، اما لزوماً هرچه به این قلمرو مشروع و مباح تعلق دارد، برگرفته از روح آموزه های اسلامی نیست. برای مثال، فقه برخی از امور را مباح می داند و فقیه با تکیه بر فقه در پاسخ به کسی که از او می پرسد: آیا عمل جراحی کردن بینی برای زن مجاز است یا نه؟ در پاسخ می گوید: این کار مجاز است؛
یا این که کسی از فقیه می پرسد: آیا نقاشی کردن بر اساس سبک امپرسیونیسم یا سوررئالیسم مباح است یا خیر؟ باز فقیه در جواب می گوید: این کار مباح و مشروع است. اما در پاسخ به این پرسش که عمل جراحی بینی یا نقاشی بر اساس سبک های برآمده از سنت غربی، از مصادیق سبک زندگی اسلامی یا هنر اسلامی است، نمی توان نظر مثبت داد. در واقع قلمرو مجاز و مباح، گسترده تر از سبک زندگی مبتنی بر سنت و مبانی معرفتی اسلامی است و مبانی معرفتی اسلام نسبت به قلمرو فقهی، شرایط دیگری دارد.
قطعاً هر پدیده، زمانی می تواند اسلامی باشد یا از مصادیق سبک زندگی اسلامی به شمار رود که در معارف و سنت اسلامی ریشه داشته باشد. در واقع سبک زندگی اسلامی، آن بخش رفتارهایی است که افزون بر آن که نباید با فقه و شریعت مخالف باشد، باید از منظومۀ فکری، معرفت شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی مسلمانان برآید. بی تردید برای بی همتایی و منحصر به فرد بودن سبک زندگی اسلامی، نیازمند ویژگی های مشترک موجود در همۀ سرزمین های اسلامی یا بخشی از آن ها هستیم که بر مبانی و سنت  یک پارچۀ  مسلمانان متکی باشد.
این ویژگی ها فراتر از زمان ها و مکان های گوناگون به هویت خاصی از فرهنگ اسلامی می انجامند. در واقع فقه در شناخت قلمرو و حدود رفتاری که به اسلام منتسب است و در تعریف نهادی، از سبک زندگی اسلامی به ما کمک می کند و سبب می شود از جنبۀ سلبی، قلمرو سبک زندگی اسلامی شناخته شود و آن چه را که از مصادیق آن نیست، بشناسیم؛ اما تنها با فقه نمی توان مصادیق ایجابی سبک زندگی اسلامی یا ویژگی های آن را شناخت. در واقع نمی توان گفت هرچه موافق فقه و شریعت اسلامی است، چون حلال است، لزوماً از سنت اسلامی و سبک زندگی اسلامی است، هر چند می توان گفت هرچه با فقه مخالف است، حلال نیست و قطعاً از سبک زندگی اسلامی به دور است.
در واقع در تعریف سبک زندگی اسلامی نیازمند شاخص هایی هستیم تا مرز میان سبک زندگی اسلامی با سبک زندگی مسیحی یا سکولار را مشخص سازد، نه این که تنها منطقۀ مجاز رفتار و اعمال را برای ما بیان کند. قلمرو حلّیت و جواز لزوماً به معنای اسلامی بودن نیست و عنوان اسلامی بودن تنها بر اموری صادق است که ویژگی ای از معرفت و اندیشه اسلامی در آن وجود داشته باشد. از این رو برای تعریف سبک زندگی اسلامی نمی توان تنها به آن بسنده کرد و افزون بر آن، به چیز دیگری هم نیاز داریم.
در واقع سبک زندگی اسلامی اصطلاحی است که تنها بر بخشی از رفتارها و کنش ها صدق می کند، نه بر هر رفتار و اعمال مجاز؛ و فقه که عهده دار کشف مرزها و چارچوب های مجاز و حلال در فعالیت های انسان از متون دینی است، به تنهایی درصدد تحقق بخشی و تبیین اصول و روش های سبک زندگی اسلامی نیست و نسبت به سبک زندگی اسلامی و به وجود آمدن این دسته از اعمال، خنثیٰ است. از این رو شاید مباحث فقهی در تبیین قلمرو شرعی سبک زندگی کمک کند، اما شکل گیری سبک زندگی اسلامی نیازمند کوشش اندیشمندان مسلمانی است که به توصیف مبانی اسلامی در رفتار و کنش مسلمانان بپردازند.
بنابراین اشتباه است که فکر کنیم سبک زندگی دینی بدین معناست که در جزئیات چگونه باید به آداب و احکام دینی عمل کرد؛ زیرا سبک زندگی با فقه و شریعت متفاوت است و به یک معنا نیستند. در واقع سبک زندگی بر اساس شریعت شکل می گیرد و در سبک زندگی، شریعت نقش دارد و ناگزیر بر اساس سبک زندگی تمدن شکل می گیرد؛ اما سبک زندگی دینی به این معناست که در هر موقعیت، باید چه روشی را به کار گرفت که دربر دارندۀ آموزه ها و مبانی دینی باشد.
در واقع احکام و آداب دینی یا شریعت به ما کمک می کند تا سبک و شیوۀ رفتار دینی و متناسب با آن موقعیت را به دست آوریم و سبب شکل گیری سبک زندگی اسلامی می گردد و بر اساس آن می توانیم شیوۀ زندگی را بسازیم و الگو و چگونگی رفتار انسان مسلمان را در موقعیت های گوناگون فردی _ اجتماعی مشخص می کند.
برای مثال، اعمال عبادی همچون نمازهای پنج گانه در روز، وضعیت رفتارهای انسان را در موقعیت های روزانه مشخص می کند. همچنین روزه و حج در دو ماه از سال، بخشی از کنش و رفتار آنان را جهت می بخشد. شعائر دینی همچون محرم، ایام شهادت، ایام تولد و مناسبت های دینی نیز بخشی از الگوی رفتاری شیعیان را تعیین می کنند و بر سبک زندگی آنان تأثیر می گذارد؛ به گونه ای که در سبک زندگی اسلامی، در ایام شهادت معصومان: ازدواج صورت نمی پذیرد، یا در ایام ولادت پیشوایان دینی، جشن و سرور و ازدواج صورت می گیرد و مسلمانان رفتار خود را با این مناسبت ها جهت می بخشند.
مبانی معرفت شناسی و هستی شناسی اسلامی← شریعت ← سبک زندگی   اسلامی← تمدن اسلامی
گفتمان دینی و سبک زندگی
هر فعالیتی در قالب تعاملات فرهنگی که به تبادل معنا بینجامد، در چارچوب گفتمان قابل بررسی است. به عبارت دیگر، در قدم نخست ارتباط با دیگران در حوزۀ زبان و سخن تجلّی می کند و علایق، سلیقه ها و ابعاد فکری و شخصیتی خود را از طریق زبان انجام می دهیم؛ علاوه بر سخن، گاه می نویسیم، بحث می کنیم و حتی چه بسا ایده های خود را با هنر و ادبیات شامل سینما، تئاتر، هنرهای تجسمی، ادبی و موسیقایی و توسط ابزار و آلات مجسم می سازیم.
همۀ شکل های ارتباط فرهنگی می توانند به عنوان گفتمان تلقی شوند، بدین معنا که دربر گیرندۀ انسان هایی است که به تبادل معانی دربارۀ جهان پیرامون خود  می پردازند. اصطلاح «گفتمان»[۴] از چند دهه پیش در علوم انسانی، هنر و ادبیات کاربرد وسیعی پیدا کرده است. تا پایان قرن نوزدهم این واژه به معنای نظام ارائۀ بحث دربارۀ مسئله ای خاص به کار می رفت و محدودۀ آن تقریباً به نوشتار منحصر بود و تا حدودی به شیوۀ بیان مربوط می شد. اما در زبان شناسی جدید، بعد از فردینان دوسوسور، این واژه به معنای کاربرد فردی زبان یا فعلیت یافتن آن به کار رفت (برنز، ۱۳۷۳: ۸).
بر اساس سخن بعضی از اندیشمندان علوم اجتماعی، گفتمان به وسیلۀ اعمال و رفتار یا همۀ عناصر فرهنگی _ که گاه قوی تر از زبان هستند _ به وجود می آید. بنابراین اگر علایق، اهداف و آرمان ها در حوزۀ رفتار، سبک زندگی و همۀ عناصر فرهنگی مسلمانان مشخص نشود و به سبک زندگی دینی تبدیل نگردد، آن اهداف و آرمان ها، ماندگار و اثرگذار نخواهند بود؛ چه بسا گاه ممکن است جنبۀ  زبانی و ادعای شفاهی در بیان افکار و اعتقادات در جامعه شدیدتر از جنبۀ رفتاری باشد. طبیعی است در جامعه ای که معماری، شهرسازی، پوشش، مناسبات، هم زیستی و دیگر عناصر فرهنگ متأثر از افکار و اعتقادات نباشد، بیان زبانی نوعی تظاهر و ریا تلقی می گردد و تنها اکتفا کردن به شعار و زبان و استفاده نکردن از هنر، ادبیات، معماری، شهرسازی، نوعی نقیصه به شمار می آید.
البته به نظر می رسد حتی با وجود قرابت ها و همسانی های فرهنگی در دهه های اخیر از منظر رفتاری، گفتاری و پوششی در میان جوانان مسلمان با جوانان اروپایی که محصول جهانی شدن و عصر ارتباطات است، باز با دو الگو از زندگی میان جوان مسلمان و جوان اروپایی روبه رو هستیم و این تفاوت را میان سبک زندگی آن ها حس می کنیم و هرقدر جوانان در فرهنگ دینی از سنت تاریخی و اسلامی خود فاصله گرفته یا به سنت مدرن نزدیک شده باشند، باز تفاوت های بسیاری میان شخصیت آنان با شخصیت جوانان در دیگر فرهنگ ها به چشم می خورد و شباهت ها نمی تواند دلیل بر یکسان بودن همۀ عناصر شخصیتی باشد.
از این رو شایسته است اهالی فرهنگ در خلق هر نوع اثر فرهنگی، این تفاوت ها و تمایز ها را در همۀ نمادها، رمزها و عناصر پیرامونی اثر خود مورد توجه قرار دهند و به این امر التفات داشته باشند که سبک زندگی اسلامی با سبک زندگی اروپایی متفاوت است. برای مثال، کسی که در جامعۀ اسلامی یا در یک جامعۀ هندو زندگی می کند، آموزه های مذهب خاص او بخشی از رفتارها و مناسبات اجتماعی او را شکل می دهند، به طوری که نمی تواند از خط قرمز این امور عبور کند و اگر هم بخواهد مدل و الگویی را طراحی کند، باید به آن ها توجه نماید و سازگاری میان الگو و طرح خود با مذهب، سنت و دیگر ویژگی های فرهنگی خویش را ایجاد کند.
سبک زندگی شیعی و مهدوی
در دوران جدید، برخی از اندیشمندان و اهالی فرهنگ، به نقد دوران مدرنیته و عناصر فکری آن همچون سکولاریسم، فردگرایی، علم گرایی افراطی، عقل گرایی افراطی و دیگر مبانی آن می پردازند. با این حال بعضی از مخاطبانشان گاه به اشتباه چنین تصور می کنند که نقد مدرنیته و دنیویت حاصل از آن، به معنای بازگشت به زمان گذشته و دوران تاریخی پیش از عصر مدرن است و تصور می کنند اگر در یک رویکرد سلفی، به زمان گذشته برگردند به آرامش خواهند رسید. در برابر این تلقی، نگرشی دیگر مبتنی بر این اندیشه است که تضاد و کُنتراست میان مدرنیته و سنت به معنای تضاد دو زمان نیست، بلکه تضاد میان محتوای این دو دوران است.
در واقع از این منظر در برابر مدرنیته، زمان گذشته وجود ندارد یا به عبارت دیگر سنت به معنای گذشته نیست، بلکه به معنای دورانی است که در آن عناصر و مبانی فرهنگی برگرفته از ادیان و سنت های دینی است، به طوری که در عرصه های گوناگون فرهنگی از جمله معماری، شهر سازی، نجوم، علم، ادبیات، هنرهای تجسمی، مناسبات انسانی و اجتماعی و... ریشه های دین و مؤلفه های برگرفته از آن دیده می شود. از این رو می توان گفت که هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی مدرنیته در برابر هستی  شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی دوران سنت قرار دارد و هر یک از این دو دوره، دارای عناصر متفاوت فرهنگی هستند که آن ها را از یکدیگر متمایز می سازد؛ به طوری که می توان از نظر زمانی در دوران مدرنیته زندگی کرد، اما از جنبۀ ویژگی ها، دوران سنت را که به معنای احیای عناصر دینی است، احیا کرد.
بنابراین برای عبور از دوران مدرنیته نیاز نیست که از جهت زمانی گذشته گرا بود، بلکه می توان به زمان حال وفادار ماند، اما شیوه و سبک زندگی سنتی به معنای سنت دین را بازآفرینی کرد.
سزاوار است همان طور که روایت  ما شرقیان از زندگی، برآمده از شیوه و سبک زندگی، شرقی و اسلامی است و با روایت یک انسان غربی متفاوت است، در سبک زندگی و فرهنگ نیز الگویی از روایت اسلامی به تصویر کشیده شود. انسان ها در ضمن  تعلیم و تربیت، بسیاری از الگوهای رفتاری خود را از محیط یاد می گیرند، به طوری که چه بسا پس از چند دهه،  بتوان نسلی را تربیت نمود که بسیاری از قالب ها، علایق و سلیقه های خویش را از تمدن اسلامی و الگوهای شیعی اقتباس کند و چه بسا بدون آن که بداند، ناخودآگاه رفتارهایی متناسب با تفکر شیعی را در خود نهادینه کند.
مسلمانان و حتی دیگر تمدن های شرقی همچون شبه قارۀ هند، تمدن چین و ژاپن و... در پاسخ به نیازها و پرسش های خود از تاریخ دیرینۀ فلسفی، کلامی و زیستی برخوردار هستند و می توانند جدای از نظام فلسفی غرب به پرسش های خود پاسخ دهند.
امروزه در جامعۀ ما بسیاری از اندیشمندان در پاسخ به پرسش های فکری و عقلانی می کوشند با تکیه بر فلسفه های تحلیلی و قاره ای به این پرسش ها پاسخ دهند و گویی این امر برای فیلسوفان و متفکران علوم اجتماعی در سده های پس از رنسانس عادت شده است که نسبت به پرسش های کلامی، اعتقادی و شیوۀ زندگی با تکیه بر اندیشه های کانتی، هگلی، هایدگری و... پاسخ گو باشند، در حالی که تاریخ و پیشینۀ فرهنگ فکری و فلسفی مسلمانان اقتضا می کند با تکیه بر نظام فکری و اعتقادی خود به مسائل زندگی پاسخ دهند و این امری اجتناب ناپذیر است که هر جامعه ای بر اساس فرهنگ و تمدن خود می زید و پاسخ و واکنش های او منطبق بر تاریخ زندگی سرزمین خود است. از این رو گرایش کورکورانه، نه داد و ستد علمی و فرهنگی، امری نامطلوب و گاه ناممکن به شمار می رود.
بی تردید مؤمنان و دین داران در جهان اسلام و همۀ کشورهای شرقی و وفادار به تمدن های دینی بعد از رنسانس و شکل گیری مدرنیته، با مؤلفۀ  دیگری در سبک زندگی مواجه بوده اند که آن تمدن سکولار غرب است و این عنصر در کنار سنت اسلامی بر کنش مسلمانان اثر گذارده و گاه گسست فرهنگی و دور شدن از فرهنگ خودی را به ارمغان آورده است. اما در دهه های اخیر، بازگشت به هویت اسلامی در سرزمین های اسلامی، گرایش به سنت های دینی را افزایش داده است و نوعی همگرایی و بازگشت به خویشتن را در سنت اسلامی در همۀ کشورهای اسلامی کم و بیش شاهد هستیم.
از جمله وظایف اندیشمندان در جامعۀ دینی به ویژه در عصر جدید، طرح و تبیین نظری الگوهای زندگی است، به این معنا که باید دربارۀ چگونگی تربیت کودکان و نوجوانان، شیوۀ شهرسازی و معماری، مناسبات خانوادگی، اجتماعی و سازمانی، ویژگی های فردی و جمعی و دیگر ساحت های زندگی بیندیشند و الگوهای درست زندگی را که مبتنی بر آموزه های اسلامی است، برای جامعه طرح کنند.
از سوی دیگر، افزون بر طرح تئوریک و نظری از جانب اندیشمندان و عالمان دینی، نیازمند آن هستیم که نهادها و سازمان هایی متولّی باشند تا به اجرای طرح ها و الگوهای نظری زندگی بپردازند که این بخش از فعالیت ها تنها در جوامعی قابلیت اجرای کامل دارد که دارای حکومت دینی و حاکمانی دغدغه مند نسبت به امور اعتقادی باشند؛
چنان که در جوامع امروز که بسیاری از حاکمان کشورهای اسلامی سکولار هستند و چه در مقام نظر یا در مقام عمل عرصۀ دین و اخلاق را از عرصۀ سیاست و حکومت جدا می دانند، طبعاً کشوری همچون ایران که برخلاف این تفکر می اندیشد، از فرصتی استثنایی و منحصر به فرد برخوردار است؛ زیرا شاید کمتر کشوری همچون ایران باشد که حاکمان و آنان که در عرصۀ عملیاتی کردن تئوری ها هستند، ارتباطی تنگاتنگ با اندیشمندان داشته و دست نیاز به سوی آنان دراز کنند تا به طرح مدل ها و الگوهای نظری بپردازند. از این رو می توان گفت ایران فرصت و شرایط خوبی دارد تا بتواند در آن به تربیت نسل هایی از انسان بپردازد که در آینده می توانند با الگو و سبک زندگی دینی به حیات خود ادامه دهند؛
چنان که امروزه در برخی کشورهای توسعه یافته می بینیم فرزندان پس از تولد در محیط هایی که برای آنان آماده شده است و نحوۀ زیست مشخصی را برایشان تعیین می کنند، تربیت می شوند و بسیاری از گرایش ها، علایق، هنجارها و ارزش های خود را ناخودآگاه از الگوهایی برمی گیرند که دیگران برای آنان تهیه کرده اند. در جامعۀ شیعی ایران می توان توقع داشت که متفکران به طرح سبک زندگی شیعی در عرصه های گوناگون فرهنگ بپردازند، به طوری که پس از بیست سال می توان تصور کرد که فرزندان این جامعه و نسل آینده _ که نیمی از جمعیت دو دهۀ بعد را تشکیل می دهند _ بر اساس آن الگو تربیت شوند.
امروزه در عصر غیبت امام مهدی(عج)  باید به دنبال الگویی از سبک زندگی شیعی بود که مبتنی بر باورداشت به مسئلۀ انتظار و بازگشت امام باشد. شیعه در عصر غیبت با یکی از جدی ترین مفاهیم حیات طولانی تاریخ امامت، یعنی مهدویت و غیبت گره خورده است و دو مفهوم مهدویت و غیبت، با مفهوم سوم، یعنی انتظار ارتباط تنگاتنگ دارد؛ به گونه ای که این سه مفهوم سبک فکر و زندگی شیعه را تبیین کرده است. اعتقاد به حقانیت و مشروعیت امام مهدی(عج)  و انتظار بر شکل گیری جامعۀ توحیدی _ که مبتنی بر حاکمیت ایشان است _ تنها عامل مشروعیت بخشی به همۀ جریان های فکری و اجتماعی در عصر غیبت است و این امر نخستین اصل و مبنای فکری شیعه در ارائۀ سبک زندگی شیعی است.
بنابراین با استخراج عناصر اصلی ایدۀ مهدویت و پرورش الگوهایی مبتنی بر این اندیشه، می توان نحوۀ زیست شیعیان را تعیین کرد و نسلی را پرورش داد که اعتقاد به امامت و مهدویت از مؤلفه های اساسی فکر اوست و نه تنها در شعائر و مناسبات، بلکه در اهداف و آرمان های خود به سوی امام معصوم توجه و گرایش دارد و جهت زندگی خویش را به سمت انسان کامل معطوف می سازد.
از جمله الگوها و سبک زندگی متأثر از مهدویت، در سلوک عرفانی عارفان است، به طوری که از جمله عناصر اصلی و تربیتی عارفان _ که شاگردان و سالکان را همواره به سمت آن توجه می دهند _ مسئلۀ انسان کامل و اعتقاد به حضور امام مهدی(عج)  است. آنان بر این باورند که حتی استادان سلوک، معرفت و مشروعیت هدایت گری خود را از امام معصوم می گیرند و معتقدند حتی اگر استادان سلوک دارای ولایت قمریه باشند، امام مهدی(عج)  دارای ولایت شمسیه است، به طوری که استاد را جانشین او می دانند.
این امر سبب می شود که سالکان عارف همیشه در اعمال و رفتار خود و در سلوک و مشی زندگی خویش متوجه حضرت ولی عصر(عج)  باشند و از ایشان در مسیر رفع رذایل و به دست آوردن صفات اخلاقی مدد جویند، به طوری که این امر نوع سلوک خاصی را در زندگی آنان دامن می زند و آنان را همواره متوجه امام مهدی(عج)  می سازد.
نتیجه
با پذیرش این نکته که تفکر مذهبی سبب شکل گیری بینش ها و گرایش هاست،  می توان انتظار داشت در جوامع شیعی سبک زندگی شیعی شکل گیرد. با محوریت یافتن آموزه های شیعی در عرصۀ اعتقادات، اخلاقیات و آداب دینی می توان به دنبال شکل دهی شیوۀ خاصی در زندگی جوامع شیعی بود که تا حدی متمایز از سبک زندگی غیرشیعی است. همان طور که بچه باید به مدرسه عادت کند، یا این که باید روش درست زندگی کردن را در سال های نخست زندگی به کودکان آموخت و شخصیت آنان در سال های نخستین زندگی شکل می گیرد، می توان بسیاری از الگوهای درست شیعی را در جامعه نهادینه کرد.
شایسته است محوریت امام و مهدویت نه تنها صرفاً در شیوه و سبک زندگی عرفا، بلکه در زندگی همۀ شیعیان مورد توجه قرار گیرد و به دنبال ارائۀ طرح هایی تربیتی در عرصه های گوناگون فرهنگ باشیم که همه از عهده این وظیفه برآیند. در واقع باید به دنبال طرح الگوهایی با تکیه بر اخلاق منتظرانه بود که محوریت زندگی در عصر غیبت بر شخصیت امام مهدی(عج)  و غیبت او باشد.
پی نوشت ها:
[۱]. Life style
[۲]. اصلاح دینی پروتستان و ظهور امپراتوری عثمانی سبب تبدیل عالم مسیحیت به «غرب» شد. در قرون هفدهم و هجدهم، «غرب» عمدتاً عنوانی جغرافیایی بود و مترادف «اروپا» یا «باختر» به شمار می‌رفت. اصطلاح «اروپا» سابقۀ طولانی‌تری داشت و به یونانیان و رومیان باستان برمی‌گشت و رواج بس بیشتری داشت. تمدن غربی معیاری شد که با آن تمدن‌ها و فرهنگ‌های شرقی سنجیده می‌شدند. مقولۀ مفهومی «غرب» به مبارزه با مفهوم «شرق» برخاست. (سردار، ۱۳۸۶: ۷-۸)
[۳]. در این دورۀ تاریخی، بعضی از متفکران غربی بر این باور بودند که اگر می‌خواهیم با اندیشه‌های اسلامی مبارزه کنیم، باید به سستی و وهن کتاب مقدسشان _ قرآن _ بپردازیم و تناقضات و اشتباهات این کتاب را نشان دهیم. شورای وین به صراحت اعلام کرد که مسلمانان را با استدلال نمی‌توان اقناع کرد. از این‌رو تشکیل کرسی‌های شرق‌شناسی را در کشورهای اروپایی، امری ضروری خواندند.
[۴]. Discourse
منابع
_ برنز، اریک، میشل فوکو، ترجمه: بابک احمدی، تهران، انتشارات نسل قلم، ۱۳۷۳ش.
_ توسلی، غلام عباس، نظریه های جامعه شناسی، تهران، سمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۳ش.
_ سردار، ضیاءالدین، شرق شناسی، ترجمه: محمدعلی قاسمی، تهران،  پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۸۶ش.
_ شایگان، داریوش، افسون زدگی جدید؛ هویت چهل تکه و تفکر سیار، ترجمه: فاطمه ولیانی، تهران، نشر فرزان، چاپ چهارم، ۱۳۸۴ش.
منبع: فصلنامه مشرق موعود – شماره ۲۵
انتهای متن/